Bing, Ping, og jafnvel Ding

Af gikkshætti og leiðinlegasta prósa sem ég hef lesið

Best að játa það strax: Ég er bévaður ekkisens gikkur. Gikkur á mat og gikkur á bókmenntir. Hvað matinn snertir þá er ég líklega það sem enskumælandi kalla „A meat-and-potatoes kind of guy“ – kjöt- og kartöflukall, það er ég. Svona að mestu leyti að minnsta kosti, segi það ekki, ég þoli alveg pasta og hrísgrjón í staðinn fyrir kartöflur svona öðruhvoru og á það til að borða fisk þegar þannig viðrar, en þið vitið hvað ég meina. Ég vil borða mat, ekki listaverk, læsa tönnunum í eitthvað bitastætt frekar en eitthvað flott, og það verður að vera matur, ekki meðlæti. Munurinn á mat og meðlæti verður ekki útlistaður svo auðveldlega í smáatriðum, ég læt nægja að fullyrða að ég þekki hann þegar ég finn hann ...

Uppruninn er ekkert atriði, indverskt er fínt, kínverskt og ítalskt, jájá og tælenskt og rússneskt og allskonar, þjóðernið skiptir ekki máli heldur innihaldið, hráefnið, kryddið, eldunaraðferðin. Og því miður er bara alltof margt í boði, íslenskt jafnt sem útlenskt, sem mér finnst ýmist ógeðslegt eða ómerkilegt. Ég segi því miður, því mér finnst það virkilega miður. Sáröfunda fólk sem þykir allt gott, finnst ósanngjarnt og fúlt að horfa uppá annað fólk gúffa í sig allskonar framandi furðukvikindum eða dragúldnu íslensku fornaldarjukki með augljósri nautn og unaði, á meðan ég fæ nákvæmlega ekkert kikk útúr hinu sama og á það jafnvel til að kúgast útaf því. Ég reyni, ég smakka, ég neyði bita uppí mig og oní mig en allt kemur fyrir ekki, vibbinn er áfram jafn viðbjóðslegur. Afhverju fá þau að njóta, smjatta, kjamsa og dæsa af sælu á meðan ég þarf að berjast við að halda niðri ælu? Það er bara ekki réttlátt, fjandakornið. En ég tekst á við þetta óréttlæti af æðruleysi og karlmennsku, bít á jaxlinn (ef ekkert skárra býðst) og hugga mig við að ég eigi þó altént rúgbrauð og kindakæfu heima, og jafnvel einn ískaldan öllara (því þetta léttvínslepjandi lið bauð náttúrulega ekki uppá bjór með fojgrasinu og ígulkerjafrauðinu og hnetu“steikinni“, oseisei nei) til að skola því niður.

Gikksháttur minn í bókmenntum er síst minni. Einsog með matinn, þá skiptir uppruninn, þjóðernið ekki öllu máli, þótt vissulega sé maður vanari kosti frá sumum heimshornum en öðrum. En það eru svona ákveðnir hlutir sem þurfa að vera á sínum stað, sérstaklega í prósa. Umburðarlyndi mitt er mun meira þar sem ljóðin eru annarsvegar. Ég er reyndar ekkert sérstaklega mikil ljóðaæta, ljóð eru svona einsog súpa, eða tapas eða snittur, ágæt fyrir sinn hatt og allt það, sem snarl, stundum meiraðsegja töluvert seðjandi og nærandi snarl, en ekki matur, ekki efni í staðgóða máltíð, ljóð geta aldrei verið aðalréttur (nei, ég skil heldur ekki hvernig fólk getur étið þetta tapas-dæmi sem aðalrétt), sama hve góð þau eru að öðru leyti. En ég get semsagt látið oní mig allskyns ljóð, með og án stuðla og höfuðstafa, upphafs og enda eða viðlíka fídusa, svo fremi sem þau gleðja hugann eða vekja með einhverjum hætti. Ég geri ekki einusinni þá kröfu til ljóða að ég skilji þau, nýt (margra) þeirra ágætlega án þess að botna upp né niður í því sem skáldið er að reyna að segja, afþví það segir það svo skemmtilega/fallega/frumlega (bætið inn lýsingarorðum sem við eiga). Svona er ég nú rosalega líbó á ljóðasviðinu. Öðru máli gildir um prósann. Þar er ég alveg harður kjöt- og kartöflukall. Íhaldsemin að drepa mig alveg.

Þegar ég les prósa vil ég skilja hann. Ekki bara orð fyrir orð, heldur heildina, söguna sem verið er að segja mér. Því ég vil hafa söguþráð og merkingu í mínum prósa – kjöt og kartöflur. Ég er sumsé einarður stuðningsmaður söguþráðarins, hvers ofurvald sumir kollegar mínir keppast við fordæma og  kveinka sér undan. Auðvitað er söguþráðurinn einn og sér engin ávísun á góðan prósa, langtífrá, ekki frekar en kjöt garanterar góða máltíð – en fyrir minn smekk er hann algjörlega ómissandi grundvallarhráefni. Hann þarf ekkert að vera algjörlega óslitinn og rökréttur útí gegn, hann má vera þunnur og mótsagnakenndur, það mega vera á honum allskyns útúrdúrar og lykkjur og snurður og hann má liggja í hring og jafnvel fleiri en einn – eða útí móa. En hann þarf að vera þarna einhverstaðar, í einhverju formi. Og einhverja merkingu þarf að vera hægt að lesa útúr þessu líka. Hún þarf hvorki að vera augljós né ótvíræð, hún má gjarnan vera margslungin og umdeilanleg, túlkanleg á ýmsa lund og breytileg frá einum lesanda til annars, frá einum lestri til annars – en hún þarf að leynast þarna einhverstaðar.

Ég hreinlega þoli ekki þráðlausan prósa sem þýðir ekki neitt heldur bara er (eða á að vera) eitthvað einhvernveginn og segir mér ekki neitt um neitt. Vil hann ekki, fúlsa við honum og nánast kúgast við lesturinn. Annað fólk gleypir slíkan texta í sig, kjamsar á sundurlausum orðunum og innihaldslausum setningunum, finnur í þeim djúpa en óáþreifanlega (og iðulega ólýsanlega) merkingu og syngur súrrealísku orðasalatinu óspart lof. Ég samgleðst þeim en öfunda þau ekki einsog ég öfunda fólk sem elskar sushi og sellerí. Nema þegar ég neyðist til að lesa slíkan texta sjálfur, þá vildi ég feginn fíla fáránleikann – en öfugt við það sem áður var, þá hvorki næ ég né nenni að feika það lengur.

Maður er líka orðinn svo gamall og íhaldsamur og hokinn af reynslu, að maður veit nokkurnveginn hvað manni líkar og hvað ekki. Gildir það jafnt um mat sem bækur og sparar manni heilmikil óþægindi og vesen. Enn bragða ég þó á ókunnuglegum mat sem mér er boðinn, en þyki mér hann vondur fær hann einfaldlega að liggja. Forvitnilegar bækur glugga ég líka í, en legg þær aftur og frá mér ef mér líst ekki á þær.

Mat sem mér líkar ekki hef ég ekki neyðst til að borða í mörg ár, sem betur fer. Eitthvað styttra er liðið frá því ég neyddist síðast til að lesa einhver leiðindi sem hvorki var á haus né hali. Vonandi er lengra í að ég neyðist til þess næst. Það er hinsvegar 21 ár síðan ég las leiðinlegasta prósa sem ég hef á ævinni þurft að böðlast í gegnum. Þetta á að heita smásaga (reyndar eru einhver áhöld um hvort þetta skuli flokkast sem smásaga eða prósaljóð, en þessi hryllingur er birtur í safnbók breskra nútímasmásagna og var til umfjöllunar í smásagnakúrsi í bókmenntafræðinni – og því get ég þó lofað, að þetta rugl skánar ekkert við að kallast prósaljóð) og eini kosturinn við hana er ótvírætt sá, að hún skuli ekki vera lengri (einn af fjölmörgum göllum við hana er afturámóti klárlega sá að hún skuli ekki vera enn styttri).

„Sagan“ sem um ræðir er eftir mann sem kunni flestum betur tökin á hinu fáránlega, og eftir hann liggja ófá snilldarleg verk, jafnt á sviði leikbókmennta sem prósa og ljóðlistar. Hann fékk meiraðsegja Nóbelinn og allt, hann Samuel Beckett, og ekki að ósekju. En þessi tiltekna „saga“ – kræst. Hún heitir Ping. Eða Bing á frummálinu, frönsku. Hann þýddi hana svo yfir á ensku og gaf henni þá nafnið Ping (ef hún yrði þýdd á íslensku héti hún sjálfsagt Ding). Prófessorinn sem kenndi þennan smásagnakúrs vildi meina að þessi saga væri mikið meistaraverk. Að maður ætti að upplifa hana einsog abstrakt málverk, í slíku verki væri nú aldeilis ekki neitt áþreifanlegt eða realístískt að sjá, en maður gæti notið heildarmyndarinnar, stemmingarinnar, áhrifanna sem myndin hefði á mann. Ég var ekki sammála. Hélt því fram að ólík lögmál giltu um texta og myndlist og setti fram þá kenningu að Beckett hefði verið svo mikill húmoristi og vísindamaður, að hann hefði ákveðið á einhverjum tímapunkti að athuga hversu langt hann gæti gengið í fáránleikanum og vitleysunni áður en bókmenntapáfarnir föttuðu að hann væri að djóka í þeim. Taldi (og tel enn) að Beckett hafi verið á sýrutrippi þegar hann skrifaði þessa meintu sögu (sem kom út 1965 á frönsku, ári síðar á ensku), lesið hana þegar hann kom niður og fundist gráupplagt að gefa hana út sem lokahnykk og hápunkt þessarar tilraunastarfsemi sinnar. Og að viðtökurnar hafi sumsé fært honum endanlega heim sanninn um að það væru hreinlega engin takmörk: Það yrði klappað fyrir öllu sem hann léti frá sér fara, hversu mikið dómadags bull sem það væri (ekki ósvipað og verðlaunakokkurinn sem var dásamaður fyrir beikonísinn). Prófessornum fannst þetta alls ekki sannfærandi kenning hjá mér.

Annar prófessor í bókmenntum, David Lodge, sem jafnframt er rithöfundur og gagnrýnandi, hafði líka ýmislegt um Ping að segja, meðal annars að hún væri "the rendering of the consciousness of a person confined in a small, bare, white room, a person who is evidently under extreme duress, and probably at the last gasp of life" eða, lauslega snarað, „túlkun á hugarástandi manneskju sem hírist innilokuð í litlu, auðu, hvítu herbergi, manneskju, sem greinilega líður mikla nauð og er líklega nær dauða en lífi.“

Þetta er reyndar ágæt lýsing á líðan minni eftir því sem leið á lestur sögunnar – og sjálfsagt munu einhverjir túlka það sem svo, að það sýni einmitt snilld Becketts og sögunnar, að geta framkallað sömu líðan í huga lesandans og persónunnar sem lýst er. Gallinn er bara sá að Beckett er ekki að lýsa neinni persónu í neinum kringumstæðum, heldur freistast Lodge, í örvæntingarfullri leit að og þörf fyrir merkingu sem ekki er til staðar til að skálda hana upp, finna eigin botn í sundurlausan orðavaðalinn með því að samsvara hann tilfinningunni sem hann (einsog ég og eflaust margir fleiri) upplifði við lesturinn á þessari hörmung. Hann freistast þó ekki til að spinna ímyndaðan þráð í hana líka, enda vandséð hvernig slíkt ætti að vera hægt.

Enívei. Mig grunar að Hermann og Eiríkur Örn og Þröstur og fleiri fíli Ping (eða Bing eða Ding) í tætlur, sem er gaman fyrir þá. En þetta er semsagt lang, lang langleiðinlegasti prósi sem ég hef á ævi minn þurft að lesa frá upphafi til enda (að reglugerðum um fótsnyrtistofur og leiðbeiningum með raftækjum meðtöldum). Hvað með þig? Hvað er það leiðinlegasta sem þú hefur þurft að þræla þér í gegnum?  Svör óskast í athugasemdum.

P.s. Hér fyrir neðan eru tenglar á síður þar sem þið getið lesið Bing/Ping, bæði á frummálinu og í enskri þýðingu höfundar – það væri fróðlegt að vita hvort sá lestur breytir einhverju um svar ykkar ...

http://www.samuel-beckett.net/ping.html          

http://remue.net/cont/beckett.html

Ævar Örn Jósepsson