(Marg)Endurtekið efni

Ein erfiðasta þraut margra foreldra sem lesa fyrir börnin sín ung, er að sannfæra afkvæmið um kosti þess að lesa aðra bók í dag en þá sem lesin var í gær og fyrragær og síðustu þrjár vikurnar þaráður. Auðveldasta aðferðin felst í því að bjóða uppá lestur úr bók sem lesin var nítíu sinnum í beit fyrir hálfu ári eða svo, og vona að maður sleppi með tuttugu lestra í þessari törn. Smámsaman, eftir því sem börnin eldast, verður þessi þraut léttari, þau verða opnari fyrir nýjum bókum með nýjum myndum, nýjum hetjum og ævintýrum, upplesaranum til ómældrar andlegrar upplyftingar.

Öðruhvoru eru kynnin af gömlum kunningjum og uppátækjum þeirra rifjuð upp einsog vera ber, en heimsóknirnar verða strjálari og staldrað skemur við á hverjum stað en áður, bara rétt nógu lengi til að sannfærast um að allt sé enn í sómanum í Skarkalagötu og að vináttan milli Stubbs og stórubræðra hans standi enn óhögguð. Loks er svo komið, að maður getur næsta auðveldlega vikið sér undan flestum kröfum um endurtekningar með því að stinga uppá einhverju lesefni öðru (ef manni sýnist svo, sumar bækur má jú lesa milljón sinnum leiðalaust – en það eru því miður ekki alltaf bækurnar sem börnin velja), ekki síst ef leyfi til að fletta í bók að eigin vali að húslestrinum loknum er veitt í kaupbæti.

           

Þörfin fyrir – eða löngunin í – allt að því eilífa endurtekningu hins sama er hinsvegar hvergi nærri horfin þegar þarna er komið ævinnar. Börn hætta kannski að bögga foreldra sína með slíkum kröfum á endanum, en bara af því að þau eru orðin fær um að lesa sínar uppáhaldsbækur sjálf, hvenær sem þau langar til, aftur og aftur og aftur. Og aftur. Þetta er sjálfsagt ekki algilt, en algengt er það. Sú er að minnsta kosti von mín, því annars bætist enn í skrítimennskueinkennasafnið hjá sjálfum mér, og má ég síst við slíku. Verandi yngstur fjögurra systkina (og alræmdur bókabéus að auki og fékk því oftar en ekki bækur í afmælis- og jólagjafir) bjó ég nokkuð vel að bókum í æsku. Og ég las auðvitað allar þessar bækur. Flestar þeirra las ég síðan aftur. Og aftur. Og – já, þið vitið.

Kalli kaldi og Túlipanahótelið var lesin í tætlur. Lína Langsokkur líka, og Grímur Grallari og MillýMollýMandý. Frank og Jói, Múmínálfarnir, Nancy, Kim, Bob Moran, Fimm Dularfull í Ævintýrum, Tom Swift, Njósnaþrenningin, Ævintýri Æskunnar, Tarzan og Prins Valíant, svo fátt eitt sé nefnt. Það var eiginlega alveg sama hvaða bækur þetta voru, ef það var nokkuð minnsta gaman af þeim voru þær marglesnar. Þetta breyttist nokkuð á unglingsárunum, með hægt vaxandi þroska og svolítið öðruvísi bókmenntum. Maður hélt áfram að lesa og endurlesa, en ekki allt og ekki alveg jafnoft – með undantekningum þó.

Höfundar á borð við Alistair MacLean og Hammond Innes og Agöthu Christie, að ógleymdum Sven Hassel, tóku við af Astrid og Tove og Ole Lund. Ekki sérlega góð skipti, ég veit, en shit happens. Hvað um það, endurlestrunum fækkaði semsagt töluvert á þessu stigi í það heila tekið.

Sá höfundur hvers heim ég heimsótti hvað oftast í mestu gelgjunni var án efa Sven Hassel, sem mér fannst í senn alveg óskaplega fyndinn og stórmerkilegur höfundur (ég sagði „hægt vaxandi þroska“ hér að ofan) og hef enga tölu á því hver oft ég fylgdi honum í stríðið. Hins vegar var MacLean hvorki fyndinn né merkilegur, heldur bara rétt mátulega spennandi til að duga í þetta tvær, þrjár yfirferðir, einsog kollegar hans Innes og Bagley og hvað þeir nú allir heita. Bækur Agöthu var auðvitað bara hægt að lesa einusinni, þar sem allt gengur útá lokalausnina og lítið þangað að sækja eftir að hún er fengin, og þetta gilti um fleiri.

Í fjölbraut gerðist ég enn sértækari, æ færri bækur og höfundar stóðu undir tveimur lestrum og enn færri undir fleiri. Eiginlega voru það bara þrír höfundar sem náðu að viðhalda endurlestrarþörfinni að gagni; tveir erlendir karlar og ein íslensk kona. Og þau eru eins ólík og hugsast getur.

Karlarnir áttu hvor um sig aðeins eina bók í þessum úrvalsflokki; Tolkien var annar með sína Hringadróttinssögu, hinn var Írinn Flann O‘Brien, en skoskur skólafélagi minn gaukaði að mér bók hans, The Poor Mouth, sem ég las bæði mér og henni til óbóta og er hún nú rifrildið eitt. Enn verr fór fyrir Hringadróttinssögunni, enda mikil doðrantur og fylgdi mér hvert sem ég fór í nokkur ár og neyddist ég því til að endurnýja hana fyrir rest, þótt ég kynni blaðsíðurnar sem vantaði raunar nokkurnveginn utanað. Þessar þúsund síður las ég ekki sjaldnar en tvisvar á ári til að byrja með, en undir lokin – áður en ég lagði hana á hilluna – var ég farinn að láta valda kafla duga. Reyndar var svo komið, að ég var farinn að ergja mig talsvert á öðrum köflum þessa stórvirkis, svo mjög að ég sneiddi hjá þeim síðustu þrjú, fjögur skiptin sem ég las í gegnum hana alla.

Konan góða, sem fylgdi mér gegnum menntaskólann og vel fram á þrítugsaldurinn (og fylgir mér reyndar enn, líklega er þetta sá höfundur sem lengst hefur fylgt mér fyrir utan Lindgren, Jansson og Kierkegaard, því öfugt við Hringadróttinssögu og The Poor Mouth, þá gríp ég enn í hennar verk þótt lengra líði á milli nú en áður), er Auður Haralds. Ég marglas allt sem frá henni kom, hvort sem það var Hvunndagshetjan, Læknamafían eða Elías, og skemmti mér alltaf jafnvel. Það eru ekki nema þrír mánuðir síðan ég heimsótti fláráðu heildsalafrúna og hennar dauðu móður til að hlæja svolítið að franska ilmvatnssölumanninum.

Næstu árin og áratugina eftir þetta bættust örfáir höfundar í marglesna hópinn. P.G. Wodehouse er þar fremstur meðal jafningja en Terry Pratchett og (að öllum líkindum) Snorri Sturluson koma fast á hæla honum. Hinir tveir fyrstnefndu eru í sama flokki og Auður; eiga margar bækur sem ég hef marglesið – en enga þeirra svo oft að maður sé farinn að kunna þær utanað. Snorri er hinsvegar í Tolkien-flokknum; ein bók og alltaf við höndina, því Egla er aldrei langt undan. Heftarinn minn er oná henni núna þar sem hún liggur á skrifborðinu, skáhallt fyrir framan mig. En þótt hún sé hérna hjá mér þá lít ég orðið sjaldan í hana – og það sem meira er, þetta á við nokkurnveginn allar marglesnu bækurnar. Síðustu misserin er einsog þessi endurlestrarþörf hafi nánast gufað upp. Ekki alveg, en næstumþví, og ég hlýt að velta fyrir mér hvort það sé nú heldur þroska- eða ellimerki. Ég hallast heldur að því fyrra, sem þó eru ekki endilega góðar fréttir, einsog ég mun nú leitast við að færa rök fyrir í stuttu máli.

Fyrst skal viðurkennt að ég er og hef alltaf verið tiltölulega seinþroska á andlega sviðinu, sem gæti verið skýringin á því að ég hef ekki marglesið Laxness, Þórberg, Dostojevskí eða Njálu, og Góða dátann Svejk hef ég bara lesið tvisvar svo ég muni (þessu gæti auðvitað verið alveg þveröfugt farið og það sé skorturinn á marglestri þessara bókmennta sem hefur tafið fyrir andlega þroskanum, en það er önnur saga). Þá hef ég enn ekki náð þeim andlega þroska að sækja mér reglulega sáluhjálp og andans upplyfting með ítrekuðum vísitasíum á ljóðaslóðir, og biflían hefur alltaf verið mér lokuð bók, einkum og sérílagi þegar ég hef haft það við að opna hana. Og að Hringadróttinssögu slepptri eiga þær bækur sem ég hef lesið hvað oftast eftir að ég komst til einhvers smávits og þroska það allar sammerkt að vera hreint óskaplega fyndnar. Það á auðvitað einnig við um þær eðalbækur sem ég hef lesið oftar en allar hinar og les enn án þess að hafa minnst á þær einu orði fram til þessa, nefnilega teiknimyndasögurnar. Ég eltist semsagt við grínið og glensið.

Maður skyldi því ætla að undirritaður hafi enn umtalsvert svigrúm til að taka út heilmikinn, bókmenntalegan þroska. Engu að síður óttast ég að ég hafi nú, ekki orðinn fimmtugur, náð eins langt og ég mun nokkurntíman komast á þessu sviði. Að hverfandi endurlestraþörfin sé ekki bara skref heldur hreinlega lokaskrefið, sjálf endastöðin á þeirri braut. Það hefði vissulega verið gaman að komast aðeins lengra, en héðan í frá liggur leiðin bara í eina átt, er ég hræddur um – aftur til baka. Kannski – vonandi – ekki alveg strax, en samt.

Þessi misserin les ég hitt og þetta og allskonar, rétt einsog ég hef alltaf gert. Krimma og fantasíur, skemmti- og hryllingssögur, Gerði og Gyrði, Yrsu og Arnald, Jón og Sjón, ég les Pavel og Paasilinna, uppvaxtarsögur og ástarvellu, Kristínu, Hallgrím og Håkan Nesser og – já, þið vitið. Allan andskotann. En flest, næstum allt, bara einusinni. Eða læt að minnsta kosti líða tvö, þrjú, fimm ár milli lestra. Ég sit reyndar um sum skáld, les allt sem frá þeim kemur, líka smáauglýsingar  – en bara einusinni. (Samt þarf ég, öfugt við Jón Hall, helst að hafa bækurnar hjá mér. Ekki veit ég afhverju, en mér finnst það notalegt.) Ég tel sjálfum mér trú um að þetta sé nauðsynlegt, að þetta sé hressandi og hollt.

Að gera það sama aftur og aftur en búast við ólíkum eða mismunandi niðurstöðum, einhvernveginn þannig er skilgreiningin á geðveiki, sem höfð er eftir Einstein. Endurlestur bóka reynir á þessa skilgreiningu, þ.e.a.s. þegar um fullorðna, eða í það minnsta stálpaða lesendur er að ræða. Í tilfelli yngri barna er endurtekningargleðin hins vegar þvert á móti birtingarmynd hins gagnstæða: Ósk um að gera hið sama aftur og aftur einmitt vegna fullvissunnar um að niðurstaðan verði alltaf og örugglega sú sama. Nokkrar kenningar eru á lofti um ástæður þessarar endurtekningarþarfar, sem birtist strax í frumbernsku með ýmsum hætti. Ófáar þeirra eiga það sammerkt að vísa til þarfar barnanna fyrir öryggi annars vegar og stjórn á umhverfi sínu hins vegar. Þannig er þekkt atburðarás með þekktum endi talin vekja hvorttveggja í senn í barnshuganum; eftirvæntingu vegna þess sem það veit að er í vændum og tilfinningu fyrir því að ráða förinni; ef lesari vogar sér að víkja af réttri leið grípur barnið oftar en ekki bæði hratt og hraustlega í taumana og stoppar þá vitleysu. Og áður en yfir lýkur er allt komið á sinn rétta stað í tilverunni. Sama hve oft þessi „tilraun“ sem lestur bókarinnar er er endurtekin, niðurstaðan verður alltaf og óhjákvæmilega og sem betur fer sú sama.

En heldur syrtir í álinn fyrir geðveikisskilgreiningu Einsteins þegar lesendurnir eldast og sögurnar dýpka og flækjast. Þá bregður nefnilega svo undarlega við í mörgum tilfellum, að þó að sama manneskjan sé að lesa sömu bókina – eða sama ljóðið, textann, smásöguna osfrv. – aftur og aftur og aftur, þá er langtífrá gefið að niðurstaðan verði alltaf sú sama. Textinn breytist ekki, en upplifun lesandans og skilningur á honum, hughrifin sem hann vekur osfrv geta verið gjörólík. Sem er jú ein ástæða þess að sumt fólk les suma texta æ oní æ og finnur alltaf eitthvað nýtt til að kætast yfir – eða ergja, einsog gengur.

Ég bulla, auðvitað reynir þetta ekkert á skilgreiningu Einsteins á geðveiki í raun og veru; skilgreiningu sem vísar fyrst og fremst til empírískra tilrauna innan raunvísindanna þótt tilvitnunin hafi fengið víðari skírskotun með árunum. Með aðeins örlítilli hjálp frá sálfræðinni, félagsfræðinni, heimspekinni – og jafnvel líffræðinni og örugglega einhverjum fleiri fræðum – má nefnilega færa fyrir því sannfærandi rök að engir tveir lestrar séu eins, að það sé s.s. aldrei verið að endurtaka nákvæmlega hið sama, jafnvel þótt um sama lesanda og sama texta sé að ræða, þar sem lesandinn hefur óhjákvæmilega tekið breytingum á milli lestra. Öðlast nýja lífsreynslu, nýja þekkingu, mögulega aðra sýn á eitt og annað og – ef viðkomandi hefur heppnina með sér – aukinn þroska. Og þegar maður les sama gamla uppáhaldstextann í ellefta sinn og uppgötvar ekkert nýtt, þá er maður annaðhvort búinn að þurrausa textann (sem er ólíklegt, það var jú ástæða fyrir því að hann var í uppáhaldi) eða – sem er líklegra – sjálfan sig. Sem þýðir bara eitt: Maður verður að fara í endurhæfingu. Lesa meira, lesa fleira, lesa eitthvað nýtt.

Ef hún hinsvegar gengur ekki sem skyldi, þessi endurhæfing, eða dugar hreinlega ekki til – sem gerist örugglega fyrr eða síðar – þá fer maður aftur á byrjunarreit. Verður sér útum fáar en góðar hljóðbækur og hlustar á þær aftur og aftur og aftur, í fullvissu þess að ekkert breytist og allt fari einsog það á að fara að lokum. Alveg einsog það á að vera. Helvíti næs.

Hvað marglest þú? Og hvers vegna? Svör óskast í athugasemdum.

Ævar Örn Jósepsson