Djásnið

Jæja, það er best ég noti tækifærið hér til að ljóstra upp um bókmenntalegt blæti. Sýna mitt elítíska innræti.

Í viðtali sem ég las við spánska rithöfundinn Eduardo Mendoza fyrir allmörgum árum sagðist hann ekki eiga neinar bækur, hann hefði ekki þörf fyrir að eiga þær, enda hefði hann hvergi fasta búsetu. Hann las mikið en skildi bækurnar venjulega eftir á hótelherbergjunum þar sem hann gisti. Sennilega er þetta mér minnisstætt af því að skömmu eftir lestur þessa viðtals flutti ég frá öllum bókunum mínum, þær urðu bara eftir í sínum hillum. Það var ekki erfitt, þvert á móti var það léttir og ég hef aldrei endurheimt bókasafnarann í mér, ég þarf ekki að eiga allt sem ég les, ekki einu sinni það sem mér finnst frábært. Samt hefur auðvitað safnast eitthvað af bókum í kringum mig, auk þess sem ég endurheimti löngu síðar hluta af mínu yfirgefna bókasafni.

Ég pakkaði flestum bókunum mínum í kassa í hitteðfyrra og kom þeim fyrir út í bílskúr heima hjá foreldrum mínum, við vorum að flytja til Danmerkur og ég treysti mér vel til að vera án þeirra í nokkur ár. En auðvitað erum við ekki bóklaus. Við tókum nokkra kassa með okkur hingað, aðalega barnabækur handa strákunum, Rikke konan mín tók eina hillu af bókum sem henni þykir vænt um, ætli ég hafi ekki tekið þrjár eða fjórar. Hillur. Hvaða bækur voru það sem mér fannst ég ekki geta verið án?

Sumar eru einhvern veginn óhjákvæmilegar, litla kápumjúka úrvalið af ljóðum Jónasar sem hægt er að stinga í vasann. Brúnirnar eru svolítið tættar eftir fuglsgogg, sem gefur til kynna að ég hafi eignast hana á aldrinum átta til fjórtán, meðan ég átti páfagauk. Ég hlýt að hafa fengið hana í fermingargjöf.

Gamla, upplitaða vasabrotsútgáfan af verkum García Lorca er líka augljós kostur, það væri bara eitthvað skrýtið við að skilja hana eftir, nema reyndar þriðja bindið, leikritin, þau máttu verða eftir á Íslandi. Fá ein ljóð Sigfúsar Daðasonar hef ég af einhverjum ástæðum aldrei skilið við mig, heldur ekki þegar ég flutti frá bókunum mínum.

Ef ég ætti ennþá múmínálfabækurnar hefði ég tekið þær allar með – ég er reyndar að lesa síðustu múmínálfabókina einmitt núna, þá sem aldrei kom út á íslensku. Seint í nóvember, heitir hún, svo tregablandin að hún gæti verið eftir Gyrði Elíasson. Í fullri alvöru. Og vel á minnst, Gyrðir. Ég lét úrvalið bara ráðast þegar ég var að pakka og komst að því að mér þykir betra að hafa hans bækur við höndina, sennilega er hann sá höfundur sem á flestar bækur á hillunum okkar hér í Danmörku. Mér finnst alltaf ég eiga eftir að kíkja betur í þessar bækur hans.

Sömuleiðis finnst mér betra að hafa bækur Óskars Árna og Braga Ólafs við höndina. Mér þykir vænt um þá, það er líka þess vegna. Keppinautur Gyrðis um flesta titla er Julio Cortázar, argentínskur rithöfundur sem allir ættu að þekkja. Ætli ég hafi ekki átt nánast allar hans bækur einu sinni.

Þetta átti nú ekki að vera tæmandi listi og nú er best ég komi mér að efninu, tilefninu. Skrítnustu bækurnar til að þvælast með milli landa – og ekki í fyrsta sinn – eru nokkur helstu verk spænska barrokkskáldsins Luis de Góngora, sem dó árið 1627 – það er auðvelt að muna það af því að spænsku ljóðskáldin sem kölluðu sig 27-kynslóðina kenndu sig einmitt við 300 ára árstíð hans sem haldin var hátíðleg í Sevilla árið 1927.

Luis de Góngora. Ég kynntist honum fyrst þegar ég var í háskóla á Spáni að læra fílólógíu en hafði heyrt hann nefndan í sambandi við einmitt 27-kynslóðina, García Lorca og félaga. Góngora sendi ekki frá sér bækur, enda fór dreifing ljóðlistar á sextándu og sautjándu öldinni á Spáni mikið fram gegnum uppskriftir og lausblaðaútgáfu; en þótt það kæmi næstum ekki neitt á prent eftir hann í lifanda lífi var hann eitt þekktasta skáld sinnar tíðar, stórskáldin þrjú á gullöld spænskra bókmennta voru Góngora, Lope de Vega, sem var gríðarlega afkastamikið ljóðskáld þótt hann sé nú á dögum þekktastur sem leikskáld, og svo fjandvinur Góngora, Francisco Queveda.

Af þessum þremur var Góngora sá umdeildasti. Hann var frumkvöðull og helsti fulltrúi þeirrar gerðar skáldskapar sem var kallaður culteranismo og einkennist af miklum setningafræðilegum, orðstofnafræðilegum og málfarslegum áhrifum frá latínu, auk þess sem tilvísanir í grísk-rómverska goðafræði eru meginstoð í skáldskaparmálinu frekar en skraut. Kveðskapur Góngora spannar skalann frá léttum þjóðvísnalegum frásagnarkvæðum yfir í einhvern þann torræðasta kveðskap sem ég hef komist í tæri við, kveðskap sem minnir að mjög mörgu leyti á dróttkvæði.

Rómönsurnar hans eru kannski, á heildina litið, það tærasta sem hann orti, þetta eru frásagnarkvæði undir alþýðlegum bragarhætti en menntuð skáld einsog Góngora tóku að vinna með þessa hefð og fága hana eftir að farið var að safna þjóðkvæðunum úr munnlegri geymd. Samt er ýmislegt satirískt efni í rómönsum Góngora sem þarfnast skýringa á umgjörð og samtímatilvísunum til þess sé hægt að botna í því.

Það gildir enn frekar um annan flokk kvæða af þjóðlegum meiði, letrillas, sem eru húmorístísku kvæðin hans og margt mjög skemmtilegt þar, útsmogið klám og hárbeitt gagnrýni. Sonnetturnar hans eru af ýmsu tagi en einkennast þó af  þeim stíleinkennum sem oftast eru tengd við Góngora: sterkri tilhneigingu til að brjóta upp hversdagslega orðaröð (samanber dróttkvæðin), myndmáli sem krefst mikils af vitsmunum og útsjónarsemi lesandans og gengur að því sem vísu að hann sé útfarinn í grísk-rómverskri goðafræði (líkt og dróttkvæðin reikna með því að við séum með allt á hreinu í okkar norrænu) og mjög mörgum nýyrðum dregnum af latneskum rótum, miklu fleiri en við kannski áttum okkur á í dag, því að mörg af nýyrðunum sem Góngora bjó til öðluðust framhaldslíf í tungumálinu og eru löngu hætt að stinga í stúf.

Þessi sömu einkenni eru svo enn meira ríkjandi í lengri kvæðum Góngora. Þar má fyrst nefna Fábula de Polifemo y Galatea, 63 erinda frásagnakvæði ort undir hættinum octava real upp úr goðsögu sem Óvid rekur í Ummyndunum sínum, um risann Pólífemo sem verður ástfanginn af stúlkunni Galateu. Þetta kvæði einsetti ég mér einu sinni að þýða, var meira að segja svo grófur að gorta af þeirri ætlun minni við Dag Sigurðarson. Dagur var þá nýbúinn að bjóðast til að leggja mér lið við að þýða Residencia en la tierra, tyrfnustu bók Pablo Neruda. („Þú gerir bara einsog pabbi segir” var hans tillaga að samvinnugrundvelli. Ég var sáttur við það og hefði betur drifið í því að byrja.) En þegar ég minntist á draumsýn mina um að þýða Polifemo og Galateu hristi hann höfuðið og sagði eitthvað ógleymanlegt sem ég man ekki hvað var. Maður kom ekki að tómum kofunum hjá Degi.

Ég hef verið að lesa þetta kvæði annað veifið í meira en tuttugu ár, og er ekki slæmur í spænsku, en þó næ ég aldrei í gegnum sérlega margar línur án þess að þurfa að glugga í skýringarnar. Kvæðið er erfitt að vinna sig í gegnum en hljómurinn er stórkostlegur og myndirnar sem Góngora tvinnar saman og flækir af sinni miklu list eru gríðarlega fallegar og mjög skýrar þegar þær ljúkast upp fyrir manni. Það er sérstök nautn því að leysa þessar þrautir hans, ráða þessar krossgátur.

Polifemo og Galatea er þó mun aðgengilegri kveðskapur en frægasta verk Góngora, bálkurinn Soledades, sem er ortur undir frjálslegum hætti sem heitir silva; þetta er mikið kvæði (rúmar 2100 ljóðlínur) sem átti  að vera í fjórum hlutum, táknrænum fyrir fjögur stig mannsævinnar og árstíðirnar fjórar, en Góngora náði ekki ekki að setja punktinn aftan við annan hlutann. Í upphafi kvæðisins rekur á land skipbrotsmann, sem við fáum lítið að vita um þótt hann sé aðalpersónan. Í fyrsta hlutanum, kynnist hann geitahirðum, lífi þeirra og tilveru, og í öðrum hlutanum kynnist hann fiskimönnum og þeirra stússi. Annað gerist í rauninni ekki, nema hvað orðin syngja sitt fegursta og í myndmálinu gengur á með látlausum brilljans. En þetta er torf, það verður bara að viðurkennast, nánast óskiljanlegt á köflum, jafnvel með bestu skýringum. Og það er ekki bara tíminn sem liðinn er frá ritunartímanum sem veldur þessu, strax og kvæðið fór að ganga manna á milli í uppskriftum ráku smekkmenn upp ramakvein yfir því hvað það væri tyrfið og illskiljanlegt.

Ég hef aldrei klárað Soledades. Sprakk á limminu einhvern tíma snemma í öðrum hlutanum, á sínum tíma, einhvern tíman upp úr miðjum níunda áratugnum, en hef grautað í kvæðinu síðan, byrjað á því oftar en ég hef tölu á. Era del año la estación florida. Þvælst um fyrsta hlutann og beðið eftir góðu tómi til að taka verkið allt föstum tökum. Skyldi ég eiga eftir að gefa mér það tóm?

Ég er alla vega viðbúinn, með bókina hjá mér, sjöhundruð blaðsíðna kilju í útgáfu Robert Jammes, sem er mun betri og ýtarlegri en hin útgáfan sem ég á. En hvað er ég eiginlega að gera með þetta rit? Ég sem er búinn að gefa upp á bátinn fullt af fínum bókum sem ég veit að ég ætti að lesa, og sem ég á jafnvel eintak af, bara af því ég veit að ég þarf að hafa fyrir þeim og nenni því ekki. Hvers vegna held ég tryggð við Góngora?

Jú, svarið barst mér í bókablaði Information núna á föstudaginn. Þar var umfjöllun um fyrirbærið kúlthöfunda sem ég renndi yfir. Punkturinn sem hitti mig fyrir kom í tilvitnun í gagnrýnandann og ljóðskáldið Lars Bukdahl: „I virkeligheden er den fineste kult vel den, som kun består af mig selv og den forfatter jeg kan lide. Der er kun mig, er har fået øje på denne ene digter.”

Góngora er hinn fullkomni kúlthöfundur fyrir mig, kúlteranistinn sjálfur. Hann er stórskáld, ég þarf ekki að ala á neinum efasemdum um að „minn maður” standi ekki undir máli, en það þekkir hann enginn, alla vega enginn sem þekkir mig – hann er nánast ekkert þýddur á erlend mál, það hefur ekkert upp á sig, og þótt spænska sé orðinn útbreiddari á Íslandi en þegar ég lærði hana þýðir það ekki að spænsk barrokkskáld séu á mikilli siglingu um íslenskan hugarheim og þá ekki sá tyrfnasti af þeim öllum, minn Góngora, my precious.

Jón Hallur Stefánsson