„Tvær djöfulsins dúfur, eins digrar og beljujúgur“

Dýra- og plöntufræði Þórðar Magnússonar

Þórður Magnússon (1896-1965) yrkir mest um árstíðirnar og hið dulda líf smádýra og -plantna í ljóðabókinni Kóð sem út kom að honum látnum árið 1994. Í upphafskvæðinu eru hlý vorbrosin farin að skína á „hláku-berað“ skart náttúrunnar, „skófir, lyng og mosa“. Í þeim næstu er brugðið upp myndum af rabarbaranum sem bráðlangar „að brjótast úr / brúnsvörtu hnúskunum“, maðkaflugunni fyrstu sem danglar í rúðuna eins „lítill hnúi“, þrestinum sem syngur alla nóttina, „upprifinn, andlangur“, og loks börnunum sem eru komin úr hýði sínu á sumardeginum fyrsta:

  

     Um gluggann og herbergishúmið milt,

     heillandi björt eins og vínið gyllt,

     varpaði kvöldsólin vesturfrá

     að veggnum á móti mér glóandi fláka;

     uppeftir honum skaust á ská

     skugginn af bolta hrópandi stráka!

Vorið er óróatími, samkvæmt Þórði, og það gerir vart við sig með sínum sérstaka hætti innan smábæjarins Reykjavíkur, þar sem hann bjó og starfaði drýgstan hluta ævinnar, fyrst sem verkamaður en síðar skrifstofumaður á bæjarskrifstofunum.[i] Hann líkir blautri malbikaðri götu við filmu í baði og fálátu fólkinu sem hann mætir á skötugráum gangstéttum við lukta kræklinga. Þegar hann heldur ofan í fjöru les hann steina, hrúður og „margeygða möl“, eins og um blóm væri að ræða; dýralífið minnir hann aftur á móti á umferðina á götunum. „Með    marfló í kjaftinum brunar sem bíll, bjölluskratti.“

Um miðbik bókarinnar haustar, eins og vera ber, en þó aðeins með hálfum huga. Á sólríkum septemberdegi hlassar „meinhæg maðkfluga“ sér á múrvegginn:

Og vært henni verður að finna

hvað veggurinn orðinn er hlýr,

um límda vængi losar

og löppunum saman nýr.

Það kular auðvitað og dimmir enn frekar í október en haugarfinn heldur samt áfram að opna sín „eilitlu blómstur ... uns frostnætur sverfa til stáls“. Einn morguninn þegar Þórður vaknar er loks öllu „íþyngt af bölvuðum snjónum“, sóleyjum, túnfíflablökum og blaðríkum birkihríslum. Veturinn á þó áfram sínar jákvæðu hliðar. Snjótittlingarnir raða sér „með snælduhraða“ á mæni húsanna og það „grillir í gráa kviði“ í háreistum reyni:

Eins og tréð á ótal greinum aldin beri,

það er hlaðið þrastageri.

Milli greina morgunsæll og mjúkur kliður

meðan snjórinn mjaðast niður.

Þórður er ekki seinn á sér að dreifa fuglafóðri um pallinn og bjóða þessum smávöxnu stórsöngvurum til veislu. En þá vindur að óboðnum gestum sem flæma þrestina og snjótitlingana í burtu og éta allt sjálfir: „Það eru tvær djöfulsins dúfur, eins digrar og beljujúgur“.

                                                           

Í síðasta hluta bókarinnar fylgjum við Þórði gegnum jól og áramót. Í skammdeginu dvelur hann á Sankti Jósefsspítala og Vífilstaðahæli, þar sem gangarnir ýlfra og gluggarnir púa. Hann lýsir sjálfum sér sem hálfgröfnum drumbi „í deigum sandi“ og leyfir sér að efast um að Borssynir hafi áhuga á að „hrífa og lífga“ hann við. En undrið gerist samt enn á ný; það hlánar og vorar, „rautt og grænt er í glasi / á gluggakistu blóm“. Að þessu sinni er fögnuður Þórðar þó harmi blandinn. Hann spyr í næst síðasta ljóðinu: „kemur manni við, / þó verði hafið blátt, / sem vorið aldrei meir / í blóði sínu finnur?“ Og í því síðasta, sonnettunni „Við samviskan“, á hann afdrifaríkt eintal við sjálfan sig:

Hvað verður um mig eftir mína daga?

Ég af því merki þegar snert af beyg;

ég finn að hvert eitt sinn er sunna hneig,

mín samviska mig hefði átt að jaga.

Ég hafði‘ af henni aldrei nokkurn aga

og alltaf leið hún hjá í breiðum sveig;

nú reynir hún að vekja veikan geig

og verða‘ að liði heimskingjanum raga.

Til hvers, til hvers er gamlan garm að laga,

mín góða innri rödd, svo syfjuleg?

Til hvers að vera‘ að hirða visin rök?

Og hver er máttur þinn og hvað gat ég

og hvoru mátulegt að bíti sök?

Til hvers er sig í handarbök að naga?

 Jón Karl Helgason

---

[i] Sjá nánar: Þórður Magnússon. „Skaflakyndug hæðarbungan.“ Lesbók Morgunblaðsins 15. október 1994, s. 7 ( http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3310801).