Heimsslitabrot

Ég á lítinn púka með rautt hár sem hleypur um íbúðina og leitar í bækur. Hann skríður upp og niður stigann eins og skröltormur og finnur sér bókahillu og ryður bókunum skoppandi kátur niður á gólf í einn stóran hrauk, tekur eina þeirra og horfir á hana langa hríð, rýnir í letrið þótt hann sé bara eins árs og kunni ekki að lesa; það er svolítil atferlisfræðistúdía að fylgjast með honum því það eins og allt gott fólk veit læra börnin sem fyrir þeim er haft og honum, semsagt eins árs syni mínum, finnst merkilegt að sitja og lesa bækur, jafnvel þótt í þeim séu engar myndir. Hann hefur komið sér upp bókmenntasmekk, fengið sérstakt dálæti á bókum um skrímsli og búið sér til ákveðnar kríteríur um hvað það er sem hann tekur úr hillunum, svo auðvitað er ami að þurfa að raða þangað aftur; hann kemur trekk í trekk með Eneasarkviðu Virgils, bók með tignarlegri kápu. Þarna kemur hann aftur með Eneasarkviðu sem ég hef nýsett aftur í skápinn. Og aftur. Hann er snar í snúningum. Og mér verður á að hugsa að sá litli gæti tekið upp á því að gerast harðkjarna hefðarsinni og blása fullorðnu fólki í kringum sig í brjóst nokkurri auðmýkt sem gæti ekki verið annað en meinholl í hugstola núinu. Hvað ef hann tæki upp á því að ryðja yfir mig stórverkunum sem óþyrmilegast líkt og rafbókavæddur og hnattrænn hlýnandi samræðulaus heimsendir væri í nánd og skola þyrfti öllu sem nokkru máli skipti í sögu mannsandans upp á einhverjar fjörur áður en af yrði?

Hann gæti komið með Parísarleik Cortázars. Hann gæti komið með kviðurnar sem Hómer skrifaði á nóinu, blindur. Síðan með Sturlungu sem höfundarnir söfnuðu í öllu sem gerst hafði í veröld þeirra. Cervantes kæmi næstur eins og jólasveinn til byggða, sagan um Kíkóta þar sem einhentur höfundur skrifaði fram nýja tíð. Svo kæmi Gogol, hann skrifaði engin reiðinnar býsn og aðeins eina einustu skáldsögu en ef öllu höfundarverki miðlungs Booker-verðlaunahafa væri hellt ofan í smásöguna „Dagbók vitfirrings“ er ekki hundraðprósent helvítis andskotans öruggt að það næði botnfylli. Jónas Hallgrímsson skrifaði enga skáldsögu en „Stúlkan í turninum“ hefur ekki verið lesin til fulls samkvæmt nýjustu könnunum. Sylvia Plath opnaði box og gufan rýkur enn upp og sá litli kæmi með bókina sem vinur minn gaf mér í menntaskóla og ég hef ekki séð í mörg ár. Þá kæmi hann færandi hendi með Þórberg, manninn sem braut nýjar leiðir í íslenskum bókmenntum. Þvínæst blauta bók eftir Dylan Thomas sem drakk sig í hel og sullaði viskíi á ljóðin sín. Þá Dickens sem hefur verið samfellt í endalausri endurprentun allar götur frá frumprentun og ég á einhvers staðar í kiljum, líklega í kössum; en það gæti verið handleggur fyrir hann að finna Gunnlaugs sögu ormstungu því ég man ekki til þess að hafa nokkru sinni rekist á hana í bókabúð og sennilega á ég hana ekki. Kannski kæmi hann með skáldsöguna eftir Thor sem ég er nýbúinn að endurlesa og hlýtur að vera innan seilingar. Hann kæmi þá með Heilagan Ágústínus sem þambaði úr sínum bikar og syndgaði svo hann gæti skrifað Játningar sínar. Raunir Verters unga ollu sjálfsmorðsbylgju í Evrópu og ekki væri amalegt ef barnið kæmi með eitt lítið farg sjálfsmorða í farteskinu. Juan Rulfo vann lungann af verkum sínum á sviði ljósmyndunar og skrifaði sárafáar bækur en samt má veröld tortímast áður en Pedro Paramo fellur úr gildi, hún er svo djúp að það er bannað að stinga sér í hana af bakkanum. Mig minnir að ég eigi eitthvað eftir Nicanor Parra, þótt það sé Violeta, mín kæra Violeta, sem bjó til heilan tón í tónstigann. Blindfugl/svartflug, hvar ætli hún sé? Ég geymdi hana alltaf á vísum stað, líklega við hliðina á Hamsun, og ég ætla rétt að vona að hún sé á vísum stað núna. Laurence Sterne ætti greiða leið í hendur ungans þótt betri borgurum í London þætti Tristram Shandy vera algert helvítis rugl, skríllinn hló víst dátt að þessum hámenntaða samsetningi, þjófstuldi úr verkum Rabelais, Robert Burtons og Francis Bacons. Snorri Sturluson kæmist undir barnshendurnar og Eddan sem hann ætlaði að kortleggja veröldina eins og allar hennar goðsagnir eins og hún væri garðskiki með birkitré. Óvíð í þýðingu Kristjáns Árnasonar er á bakvið dyrnar og ef strákurinn stendur uppi á stól getur hann sótt sér alla þessa þekkingu um það hvernig allt kvikt tekur endalausum ummyndunum, án afláts. Hann gæti komið með Dante. Huldu. Þjóðhætti Jónasar. Þúsund og eina nótt.  Voltaire. Nietzsche. Hjálp! Ég yrði kaffærður í bókum. Ætli mér þætti ekki nóg um þessar trakteringar?

***

En hvað með hinn almenna lesanda?

En hvað með hinn almenna lesanda?

En hvame hinn ammenna lesaha?

Ennkvamehimammemmahehaha?

Memmamemimamemamemaha?

Meeeeeee!

***

Stráksi kom ekki með allar þessar bækur á eftir Eneasarkviðu Virgils heldur litla bók eftir Gonzalo Torrente Ballester sem mér þykir vænt um. Hún heitir Fragmentos de apocalipsis og er skáldsaga frá árinu 1977. Svona gleðja börnin mann. Færa manni lítið brot úr heimsendi. Hvað vill maður hafa það betra? Eiginlega minnti mig að hún – gripurinn sjálfur – væri stærri en hún reynist þegar sá litli kemur hlaupandi með hana, agnarsmáa kilju sem er stór að innan.

Torrente sjálfur var svolítið magnaður náungi. Hann fæddist 1910 og dó 1999 og var einn af módernistunum í spænskum bókmenntum. Ég hef horft á nokkur viðtöl við hann og þau eru ansi skemmtileg á að horfa því eiginlega er ekki vinnandi vegur að fá nokkurn skapaðan hlut upp úr Torrente. Allavega hefur hann enga þolinmæli fyrir því ef  heimskulega er spurt og enn síður ef spurt er af hroka og einmitt þannig var spurt í þessum frekar gulu viðtölum. „Hvað finnst yður?“ spyr Torrente á móti. „Hvað mynduð þér telja að væri gott svar við þessari spurningu?“ „Ég er ekki viss um að ég skilji spurninguna almennilega.“ „Kannski má hugsanlega segja að svo sé og kannski ekki.“ Torrente gengur algerlega upp í söguna sem er gjarnan sögð til að lýsa einkennum héraðsbúa, héraðsins Galisíu á Spáni: Ef maður hittir Galisíumann í stiga er engin leið að fá að vita hvort hann er á leiðinni upp eða niður. „Hvort er þú sjálfur á leiðinni upp eða niður?“ svarar Galisíumaðurinn. „Stigar eru athyglisvert fyrirbæri.“ „Jasvo.“ „Það er nú það.“ „Góð spurning.“ Allt annað en að segja manni hvort þeir séu á leiðinni upp eða niður.

Um Torrente má lesa í uppsláttarritum að hann sé einn þeirra höfunda sem gekk til liðs við Falangistahreyfinguna og tengdi sig þannig við Franco til þess að bjarga lífi sínu, firra sig vandræðum, til þess að geta yfirleitt lifað af á Spáni, þrátt fyrir að halda alla tíð á lofti vinstrisinnuðum sjónarmiðum; til þess að draga úr baslinu með ritskoðun á tímum Franco-stjórnarinnar, sem hann þó fór ekki varhluta af. Á móti þessari skoðun hefur verið teflt fyrstu skáldsögunni hans, Javier Mariño, frá árinu 1943 en þar er erfitt að sjá annað en að hinn ungi Torrente hafi verið algerlega sannfærður fasisti. Sagan er sjálfsævisöguleg að (einhverjum) hluta og lýsir manni sem flýr til Parísar árið 1936, verður ástfanginn, af kommúnista, flytur síðan til Ameríku þegar ástandið versnar á Spáni og hyggst reisa þar nýja borg eins og hver annar Eneas en snýr svo aftur til Spánar og gerir það eina rétta, sem sé gengur til liðs við fasista. Sjálfur lýsti Torrente því yfir í sjónvarpsviðtali að í bókinni kæmu ekki fram sjónarmið sem með nokkru móti gætu talist hliðholl Francostefnunni. „Hvað finnst yður?“ spurði hann ef ég man rétt. Bókin var reyndar innkölluð af ritskoðun fasistastjórnarinnar þrátt fyrir að útgáfan væri upphaflega leyfð að tilskyldum ákveðnum textaniðurfellingum; sú staðreynd rennir allavega stoðum undir spurningu Torrente: „Hvað finnst yður?“ Ég las aldrei nema eitthvert hrafl í þessari bók og veit það ekki. Hinsvegar tók ég þessa samræðu við spænskukennara minn á Spáni, virðulega eldri frú sem var málkunnug bæði Torrente og Franco, og hún var á því að bókin væri ekki fasísk, né höfundurinn - aðeins Franco.

Gonzalo Torrente Ballester tilheyrði ´36 kynslóðinni svokölluðu, en til hennar eru einnig taldir menn eins og Miguel Delibes (líka mjög stór fígúra í spænskri bókmenntum), leikritaskáldið Antonio Buero Vallejo, heimspekingurinn Julian Marías (pabbi Javiers sem ég heyrði út undan mér að nú ætti að þýða á íslensku) og Camilo José Cela, þann gamla jaxl með fasistatendensa þekkja allir. Fragmentos de apocalipsis (Heimsslitabrot) tilheyrir skáldsagnaþrennu sem gagnrýnendur bjuggu til eftir á og kölluðu fantasíska. Heimsslitabrot gerist á mörgum plönum þar sem saman blandast í einn dýrðlega fyndinn graut innrás íslenskra víkinga í galisíska borg og einskonar dagbók um ritun skáldsögu. „Þessi bók er ekki listræn sköpun heldur vitnisburður um erfitt og þegar upp er staðið misheppnað sköpunarferli,“ segir í formála höfundar að þessari útgáfu og haft er eftir í ágætri fræðigrein sem ég fann um bókina á netinu. Fræðimaðurinn prjónar við: „að sjálfsögðu er það verk að mínu viti allt annað en misheppnað og án nokkurs vafa einnig listaverk.“

Það er hægt að tala um marga sögumenn í þessari bók því sögumaðurinn á í sjálfskennslakrísu (eins og heimurinn) og hann veit ekki alveg hvort hann er Alberto Caeiro, eitt af ótal hliðarsjálfum portúgalska skáldsins Fernando Pessoa, eða Abel Martín, hliðarsjálf spænska ljóðskáldsins Antonio Machado. Sögur bókarinnar eru af þrennum toga, dagbækur, saga og spádómsbrot. Þetta er ekkert sérlega erfitt í lestri, spádómsbrotin eru skáletruð, dagbækurnar eru eftir höfundinn (eða einhvern) og sögunni vindur áfram. Í sögunni leitast hópur anarkista við að bjarga heiminum með því að ferðast til fortíðarinnar og fyrir kemur ráfandi vitfirringur. Í spádómunum er aðalmaðurinn Ólafur nokkur víkingakonungur sem kominn er aftur til að hefna þúsund ára gamalla harma þegar hann beið ósigur í orrustu um borgina Villasanta. Hann ætlar að leggja borgina í fjandans rúst. Hvaðan kemur þessi maður? „Hvað var hann að gera allan þennan tíma?“ „Það hlýtur að vera fjandanum leiðinlegra að bíða í þúsund ár, jafnvel fyrir víking.“

Íslendingasögur eru á hverju strái í þessari bók sem ekki er eiginleg skáldsaga og þannig er því líka farið í systurbókunum, einhver fróður Íslendingasagnafræðingur gæti komist í feitt. Lesendur höfðu meiri mætur á forverabókinni La saga/fuga de J.B., hún er frægari og vafalaust höfðu gagnrýnendur lög að mæla, segir höfundurinn í formálanum en gefur annars lítið fyrir samanburð á verkum höfunda sem hvert og eitt hafi sína eigin kosti og galla, vafalaust getur þetta verið athyglisvert fyrir áhugamenn um samanburð yfirleitt, þótt allt sé einstakt. Torrente klykkir út með: „Jón Jónsson hefur skrifað bók sem að sjálfsögðu er ekki eins góð og Ódysseifskviða. Gaman að því!“

¡Pues mira que bien! Gaman að því! Eftirminnileg orð og dæmigerð fyrir húmor Torrente.

Chesterton hafði á orði að húmor í bókmenntum yrði að kalla fram ofsakæti – en ofsakæti af því tagi sem fengi brosið síðan til að stirðna á andlitinu í íhugulli grettu sem stoppaði tímann og græfi upp spegil. Þannig er þessi bók, lúmskt fyndin og lúmskt tragísk og mikil rússíbanareið af hugdettum, sprikli og alvöru, raunsæi, frásagnargleði og stílöfgum: Á einni síðu er einhver sem manni finnst ekki geta verið neinn annar en höfundurinn sjálfur að skrifast á við rússneska fræðikonu um estetísk efni (og hann segir í formálanum að fræðikonan sé sannarlega til og að hann hitti hana stundum og tali við hana í síma), á næstu síðu er slengt fram hugmyndinni um kynlífsvélmenni, íturvaxin róbotkvendi, Freyjur, sem sinna hverri mannsins þörf af kostgæfni, en þessi hugdetta var Torrente hugleikin á höfundarferlinum. Síðan kemur einhver Óskar Óskarsson, ekki man ég hvaðan sá getur átt ættir. Þvínæst birtist ljótur dreki og Ólafur konungur víkinganna heldur áfram í aldalangri útrás sinni í Helguborg í Stjörnusveitinni sem augljóslega eru sömu slóðir og voru áfangastaður Thors Vilhjálmssonar á göngunni um árið. Áður en maður veit af er kominn heill hringur af hugleiðingum í bland við ærsl, söguþráð og vangaveltur í bland við fáránlega fantasíu, og útkoman er eftirminnileg bók.

Fragmentos de apocalipsis er ærleg bók. Maður ætti að þakka fyrir endurnýjuð kynni við þannig bók áður en veröld ferst. Gaman að því.

Nú kemur stráksi með eitthvað annað.

Hermann Stefánsson