Bókagægjur

Ég verð að játa að ég er haldinn skæðri gægjuþörf  gagnvart fólki sem les bækur í opinberu rými. Og þessi tilhneiging færist bara í aukana við það að stundum gerast undarlegir galdrar við þessar kringumstæður, þegar ég glápi á ókunnugt fólk lesa bækur. Þannig var ég í dögunum í jarðlest, held ég frekar en ofanjarðarlest, í Kaupmannahöfn, og varð þá starsýnt á konu sem var að lesa mjög þykka ljóðabók – við erum að tala um alla vega fjögurhundruð síður. Nú eru auðvitað til ófáar þykkar ljóðabækur, alls konar heildarsöfn og antólógíur. Og þar sem þetta var í Danmörku hefði þetta til að mynda getað verið bók eftir Klaus Høeck, sem sendir reglulega frá sér mikla doðranta. En lesmálið í bókum has er reyndar gisnara og öðruvísi sett upp en þeir bálkar sem ég sá djarfa fyrir á síðum bókarinnar sem konan í jarðlestinni var að lesa.

Æ, fyrst Klaus Høeck dúkkaði allt í einu upp ætla ég að leyfa mér smáútúrdúr. Montstatus, nokkurs konar, dulbúinn sem játningu. Fyrir mörgum árum þegar ég vann hjá útvarpinu höfðum við Jón Karl Helgason og Jórunn Sigurðardóttir komið okkur saman um nokkurs konar hringekju í þáttargerðinni þannig að við skiptum á milli okkar þremur hlutverkum, eina vikuna sáum við um umræðuþátt um bókmentir, aðra vikuna vorum við alfarið í daglegu menningarmagasíni, sem ég held að hafi heitað Kviksjá þá, og þriðju vikuna var þáttur þar sem fjallað var um eina erlenda, óþýdda bók. Hvað hét þessi þáttur nú? Við miðuðum við að hafa eitt viðtal, reyndum að skrifa eitthvað gáfulegt um bók og höfund og þýddum svo nokkur brot úr bókinni sem við létum lesa inn í þáttinn. Ég man að Jón Karl hafði búið til skema handa okkur, svo við þyrftum ekki að hugsa byggingu þáttarins frá núlli í hvert sinn. Snjall maður hann Jón Karl. Kannski þess vegna fór þessi þáttargerð fljótlega að renna ansi  smurt hjá okkur og ég kom mér upp fáránlegu vinnulagi sem ég kunni vel við. Þættirnir voru á dagskrá rétt eftir hádegi á mánudögum, stúdíótíminn var klukkan tíu sama dag og ég vandi mig smám saman á að byrja ekki að skrifa handritið fyrr en eftir kvöldmat á sunnudeginum. Auðvitað var ég búinn að undirbúa mig, lesa bókina og taka viðtalið, ef svo bar undir en átti hins vegar eftir búa til línu í þetta allt saman, skrifa minn texta og þýða brotin. Ég var alltaf tæpur á að ná þessu, vann oft langt fram á nótt en ég var orðinn svo illa haldinn af banalínufíkn að því tæpara sem þetta stóð því meira kikk fékk ég út úr þáttagerðinni.

Þetta mun hafa verið árið 1996, Klaus Høeck var þá tilnefndur til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs fyrir ljóðabók sem heitir  1001 digt, Þúsund og eitt ljóð. Við þremenningarnir fjölluðum um bækurnar tilnefndu, einsog enn er gert, Jórunn klikkar ekki, og það kom í minn hlut að fjalla um Klaus Høeck og hans miklu bók.

Nema hvað kvöldið sem ég tók til við að skrifa handritið hafði ég valið allt of mörg ljóð (þau eru stutt, öll sjö línur, minnir mig) og var búinn að bíta það í mig að ég yrði að þýða þau öll til að geta valið úr þeim jafnóðum og skeytt inn í minn texta. Þetta eru prósakennd ljóð hjá Klaus Høeck, tungutakið hversdagslegt, en samt er auðvitað alltaf meira mál að þýða ljóð en prósa. Ég sat við þetta fram eftir kvöldi, löngu búinn að átta mig á hvað þetta var galið uppátæki en meinlokan hafði heltekið mig, ég gat ekki byrja að skrifa helvítis þáttinn fyrr en ég væri kominn með ljóðin. Klukkan var eitt um nóttina þegar ég  kláraði að þýða, saltvondur út í sjálfan mig fyrir heimskuna. Nú ertu búinn að klúðra þessu, Jón Hallur sagði ég við sjálfan mig.

Síðan fór ég að skrifa handritið. Ég var í miklu stuði, einn í Útvarpshúsinu fyrir utan næturvörðinn og líklega útvarpsfréttamann á næturvakt, og vann í einni striklotu þangað til ég kláraði handritið klukkan sex um morguninn, skutlaði útprenti af ljóðunum (þeim sem ég notaði) inn um lúguna hjá lesaranum á leiðinni heim og náði tveggja tíma svefni. Í minningunni er þetta besti bókmenntaþáttur sem ég gerði þarna á útvarpinu, en auðvitað getur banalínufíknin verið að glepja mig hvað það varðar.

En nei, bókin sem konan í jarðlestinni var að lesa var ekki eftir Klaus Høeck, það sá ég strax, og ég fann á mér að þetta var heldur ekki ljóðasafn. Án þess að hafa séð eitt einasta orð í bókinni, sem var hlífðarkápulaus í hörðu bandi, var ég handviss um að þetta væri Canto General eftir Pablo Neruda. Konan sem var að lesa bókina var um sextugt og ekki sláandi spænsk eða suðuramerísk í útliti. Svo ég hafði engar forsendur til að álykta þetta. Eftir nokkrar stoppistöðvar gerði hún sig líklega til að rísa á fætur, ég stóðst ekki mátið og mjakaði mér nær. Nautnahrollurinn hríslaðist um mig þegar ég bar á síðustu stundu kennsl á einn af undirbókatitlunum í Canto General. Bókin var á spænsku, sem kom mér á óvart, ég hafði einhvern veginn ályktað að hún hlyti að vera á dönsku.

Jæja, allt er þetta einn útúrdúr, undirbúningur fyrir næstu bókagægjur í næstu lestarferð. Í fyrra var ég staddur í heimsókn hjá Brynju dóttur minni í Svíþjóð, hún býr í smábæ milli Lunds og Gautaborgar sem heitir Åkarp. Þegar ég tók lestina þaðan um kvöldið var ungt par á lestarstöðinni, það var ekki fleira fólk, bærinn er ekki stór. Þegar lestin kom fór ég fyrstur inn í mannlausan vagn og settist við gluggann fjær dyrunum, andartaki síðar kom stúlkan ein inn í lestina og settist skáhallt fyrir framan mig. Hún tók upp bók sem vakti strax athygli mína af því að hún var innbundin í loðna kápu, samt var letrið einsog í venjulegri vasabrotsbók. Stúlkan var með rauðleitt hár og mjög freknóttan háls, sem ég glápti meðfram, á ská milli sætanna, til að reyna að greina titil bókarinnar. Það tókst á endanum, ég náði bæði titli og höfundarnafni áður en hún fór úr lestinni, einni stöð á undan mér í Malmø. En þá bar svo við að hún renndi bókinni aftur með rennilási og ég sá að þetta var alls engin loðkápubók heldur venjuleg vasabrotsbók sem smeygt hafði verið í eins konar hlífðarveski fyrir fólk sem les bækur annars staðar en heima hjá sér. Ég hafði ekki séð þessa græju áður og hef ekki séð hana síðan. Við þessa uppgötvun missti ég áhugann á bókinni, vék henni frá mér, ég hafði hvorki kannast við titilinn né höfundinn.

Nema hvað þegar ég kom heim, heim til Danmerkur, dró ég upp úr bakpokanum mínum bók sem Kristján tengdasonur minn hafði gaukað að mér um leið og ég fór út úr dyrunum í Åkarp, ég hafði ekkert skoðað hana. Mér hnykkti við: þetta var sama bókin og stelpan með freknótta hálsinn hafði verið að lesa í lestinni.

George R. R. Martin

Seinna áttaði ég mig á að tilviljunin var ekki alveg jafn geggjuð og hún virtist vera. Þetta var fantasíuskáldsagan Game of thrones eftir George R. R. Martin, og á þessum tíma var einmitt verið að sýna í sænska sjónvarpinu fyrstu seríuna úr sjónvarpsþáttunum sem verið er að gera eftir þessum bókaflokki. Þetta var sem sagt bók sem rúmlega tvítugar stelpur með freknótta hálsa voru að lesa út um alla Svíþjóð og miðaldra karlar með bókagægjuhneigð voru gjarnan með í bakpokunum sínum, nýbúnir að fá hana að láni hjá tengdasonum sínum, nánast óséða svo þeir báru ekki kennsl á titilinn þegar þeir sáu hann…

Jú, fjandinn hafi það, þetta var andskoti mögnuð tilviljun! Þetta hlutu að vera einhver skilaboð. Alla vega kom ekki annað til greina en að lesa bókina, sem ég hefði líklega gert hvort eð var. Þetta er fyrsta skáldsagan í fantasíuflokki sem sækir innblástur í miðaldir, ég hafði ekki lesið neitt af þessu tagi áður.

Hvernig mér fannst? Jú, fyrsta bókin var svo grípadi að ég keypti mér strax númer tvö, sem var ekki alveg jafn góð, svo ég var tilbúinn að láta gott heita. Ég minntist á það við Kristján, sem glotti við og lét þess getið að sér fyndist þriðja bókin best. Sem reyndist rétt vera, hún er ansi mögnuð, grimm og dimm og löðrandi í blóði, margar af persónunum orðnar ansi eftirminnilegar.

Þá fór ég aðeins út af strikinu og keypti mér bók fjögur og fimm í einu, las mig með herkjum í gegnum þá fjórðu, sem er hrikalega hæg og daufleg miðað við hinar, þótt hún endi með svolitlum tilþrifum, og svo strandaði ég framarlega í þeirri fimmtu, sem er nokkurs konar systurbók þeirrar fjórðu.

Mér fannst svolítið fróðlegt að lesa þessar bækur samt, meðal annars vegna þess hvernig höfundurinn vogar sér að draga á langinn að svara spurningum sem hann varpar upp strax í upphafi bókaflokksins, það er segullinn sem dregur mann að næstu bók en líka það sem gerir mann pirraðan þegar engin svör er að fá. Ég sé á netinu að þetta er plága í þessari tegund bókmennta og að lesendur geta lent í því að höfundarnir falli frá óloknum, tröllauknum bálkum. Svona sögur lúta að einhverju leyti sömu lögmálum og framhaldsmyndaflokkar fyrir sjónvarp; ég man að handritshöfundar Twin Peaks höfðu ætlað sér að láta það aldrei koma í ljós hver drap Lauru Palmer en hefðu þurft að lúffa fyrir yfirmönnum stöðvarinnar sem sendi þættina út. Eftir að þeirri grundvallarspurningu hafði verið svarað, sagði David Lynch síðar, var búið að drepa gullgæsina, þáttaröðin dalaði og fjaraði að lokum út.

En alla vega, hver er mórallinn í sögunni, hvaða skilaboð voru svona mikilvæg að forsjónin sendi stúlku með freknóttan háls og lét hana setjast í þetta eina sæti sem opnaði möguleikann á að lesa titilinn á þessari loðbók, sem ég hélt vera? Ég bara spyr.

Jón Hallur Stefánsson