Undarlegt að enginn
kannist við Francisco Tario (Mexíkóborg 1911 - Madrid 1977). Hann ætti að vera
frægur rithöfundur en ekki einusinni bókmenntafólk frá ættlandi hans hefur lært
neitt um hann. Og ef leitað er á bókasöfnum eða á netinu, reynist erfitt að
finna greinar eða gagnlegar heimildir um hann... Hann er ekki einn þessara
viðurkenndu rithöfunda sem hægt er að finna þéttan upplýsingabálk um. Nei,
hann er einsog draugur. Ég verð að segja að hann er rithöfundur í mínu
uppáhaldi og hefur haft mikil áhrif á síðustu verkin mín. En hann virðist vera
dæmdur til þess að vera gleymdur.
Í fyrra átti að fagna
aldarafmæli hans með stórum viðburðum og Mexíkóska Menningarráðið hafði boðið
mér að taka þátt í þeim (þannig fór ég að gleypa í mig smásögur hans). Tario er
einn besti höfundurinn þeirra en svo ókunnur að það ætti að gera eitthvað stórt og
auglýsa hann.
Hugsið ykkur hvað hann
getur verið óþekktur að þegar skrifstofufólkið ætlaði að senda mér verkin hans
með pósti, var þeim frekar erfitt að finna eintök af bókunum. Þeir gátu
einungis keypt nýju útgáfuna af smásögum hans: “Francisco Tario: Cuentos
Completos” (Lectorum, 2003), en allar hinar bækurnar voru hvergi fáanlegar í
bókabúðum og þeir þurftu að ljósrita bókasafnseintök, og prenta og senda þau
til mín í heftum... Dapurlegt en, já, svona gerist. Bækur deyja líka eða liggja
um óákveðinn tíma í dásvefni. Tario er satt að segja dáinn, en þó að það sé
mikil klisja, ættu bækurnar að lifa hann.
Hann virðist hafa verið
sérkennilegur náungi, ófélagslyndur og kunni ekki sérstaklega vel við
bókmenntaheiminn. Hann var marghliða manneskja, eiginlega með óvæntar hliðar.
Faldi sig undir dulnefni (ekta nafnið hans var Francisco Peláez Vega) og auk
þess að vera furðulegur rithöfundur var hann atvinnumarkvörður í knattspyrnu,
stjörnufræðingur, píanóleikari og efnaður athafnamaður. Enginn milljónamæringur
hvort eð er, en hann keypti bíósali í Akapúlkó og var fyrstur í Mexíkó í að
selja poppkorn á sýningunum. Viðskipti hans gengu þá afar vel og hann hafði
aldrei neinar áhyggjur af því að reyna að lifa af skriftum sínum eða vera inni
í bókmenntabransanum.
Þegar fjallað er um
hann, eru Juan Rulfo og Juan José Arreola alltaf nefndir í sömu andrá. Þeir eru
sennilega þekktustu prósahöfundar í mexikóskum bókmenntum 20. aldarinnar. En
Tario er ekkert síðri en þeir. Hann er a.m.k. margbrotnari en Arreola, og þó að
erfitt væri að setja Rulfo og Tario saman á vigt, finnst mér sá síðari allavega
skemmtilegri. Þeir eru frekar líkir en engu að síður tvær ólíkar hliðar af sama
peningnum. Segjum að Juan Rulfo fari leið töfraraunsæis, en Tario stefnir
fremur í weird fiction. Í grófum dráttum myndi ég segja að: Tario = Rulfo +
Lovecraft, en þess vegna finnst mér hann vera miklu meira aðlaðandi.
Virtir lesendur á sínum
tíma, einsog Nobelsverðlaunahafinn Octavio Paz, voru hrifnir af sögum Tarios og
óvenjulegir hæfilekar hans eru auðlesnir... þannig að maður skilur ekki af
hverju hann sló aldrei í gegn.
Satt er að Tario sýndi
ekki mikinn áhuga á að ryðja sér leið í bransanum og tók engan þátt í
klíkuskapnum, en það virðist ekki aðeins vera það sem setti hann í skuggann.
Rithöfundurinn Mario
González Suárez skrifaði formálann í fyrrnefndu endurútgáfu Cuentos Completos
og byrjar með því að fullyrða að ef Francisco Tario væri ekki fæddur í Mexikó,
væri hann nú á dögum meðal viðurkenntustu nafna spænskumælandi bókmennta.
Að sögn Marios, var ekki
nóg fyrir Tario að vera snilldarhöfundur, því hann vantaði að fylgja þeim
bókmenntalínum sem í þeim tíma var komið á framfæri í Mexikó. Þetta voru
nefnilega “mexicanidad”-bókmenntir. En “mexicanidad” þýðir það að vera frá
Mexíkó, og þannig voru efldar þær listir sem birtu einkenni þess sem er
mexikóskt.
Málið er að Tario
skrifaði ekki einu sinni mjög mexikóska spænsku. Sögur og persónur hans gætu
eins gerst í Evrópu, Bandaríkjunum eða annarsstaðar í heiminum. Tími og rými
Tarios eru ekki bundin neinum stað eða neinu tímabili, og enn síður neinni
menningu eða þjóð. En slíkar bókmenntir skipta ekki miklu máli í þjóðhverfum
bókmenntakerfum.
Skáldsöguna Pedro Páramo
eftir Juan Rulfo tók ekki lengi að verða skyldulestur í skólanum, fyrst og
fremst af því að hún er meistaraverk, en líka vegna þess að hún ekta mexikósk
og fyrirmynd þessarar “mexicanidad”.
Tario ætti líka vel
skilið að vera í kanónu mexíkóskra bókmennta, en því miður eru verkin hans enn
að móka í gleymsku, því hann var öðruvísi. Og ef rithöfundur er ekki þekktur í
heimalandi sínu, þá er ólíklegt að erlendis sé eitthvað að fregna af honum.
Stíll Tarios er frekar
kyndugur og hann leikur sér alltaf með rökhugsuninni, jafnvel fram til
vitfirringar. Að nokkru leyti eru textar hans umritun af draumum eða martröðum,
þó að oftast birti hann sýnir og hugrenningar einhverrar furðulegrar persónu í
fáránlegum kringumstæðum. Stundum skrifar hann frá sjónarhorni hlutar, dýrs,
skips, tónverks... einsog hann gerir í “La Noche”-sögunum. En þegar
sögumaðurinn er manneskja, þá er hann í ástandi sem líkist geðbilun.
Hann lætur lesandann
fara yfir mörkin og laumast inn í annan veruleika þar sem ekkert er skýrt og öruggt, og þar bíða manns
skuggaleg áform örlaganna (í þessu líkist hann Lovecraft). Sögur hans Tarios
geta lýst meira eða minna raunsæju sviði, en hugur persónanna er oftast
gruggugur og þokukenndur. Persónur hans, meðvitaðar eða ómeðvitaðar, eru ekkert
nema draugar. Reyndar hafði hann áhugaverða þráhyggju um vofur og skrifaði
mikið um þær.
Þar að auki er hann mjög
stílfágaður. Orðavalið er stundum frekar lýriskt en takturinn rennur og
blandast vel með hversdagsleikanum og furðu, þannig að lesturinn er algjör
nautn.
Einsog ég sagði áðan
hafði Mexíkóska Menningarráðið áformað að halda stórt þing til að fagna
hundraðasta afmæli Francisco Tarios í súrrealístiska garðinum í Xilitla. Aðalhugmyndin
var að vekja athygli á höfundinum bæði í Mexíkó og erlendis, þannig að hann
væri þekktur í menningarheimi spænskunnar og þýddur á önnur tungumál.
En örlögin höguðu því
þannig til að í fjölmiðlunum nokkrum mánuðum fyrr var fjallað um mikinn
fjárdráttarskandal: rúmlegar 27 miljónir mexíkóska pesos hafði verið eytt í
nafni kvennabaráttu, á 5 daga ráðstefnu (nefnilega “1er. Congreso
Internacional:
La Experiencia
Intelectual de las Mujeres en el siglo XXI”). En Menningarráðið gat einungis
útskýrt eyðslu 5 miljóna pesos... reiknið þið það núna í íslenskum krónum...
Afleiðingar voru
fáránlegur niðurskurður í menningarmálum, ekki síst í afmæli Tarios. Útlenskum
rithöfundum eins og mér var ekki lengur hægt að bjóða. Viðburðir voru hógværari
og ekki var hægt að auglýsa Tario einsog hann átti skilið... þannig að hann
liggur enn í sama limbói... ætli hann sé því dæmdur til eilífrar útskúfunar,
glataður einsog persónurnar sem hann skapaði...
Ég veit að þeir eru ófáir
sem lesa þetta blogg og skilja spænsku þannig að hér er tengill á sögu eftir
hann: “El mico”
kannski þorir einhver að
þýða hana (og aðrar) á íslensku?
Á lífi birti hann
skáldsöguna “Aquí abajo” (1943), smásagnasöfnin “La noche” (1943), “Tapioca
Inn: mansión para fantasmas” (1952) og “Una violeta de más” (1968) auk nokkurra
lausra smásagna. Einnig birti hann bókina “Equinoccio” (1946) sem er safn af
sniðugum línum og brotakenndum textum sem eru hvorki ljóð né prósi, en líkastir
spakmælum. Skáldsagan “Jardín secreto” og leikritin hans voru gefin út eftir
dauða hans.
Elías Knörr
Gracias!
SvaraEyða