eftir Alain Badiou
Ögrun hins gamla
Badiou er
veraldlegur höfundur og yfirlýstur guðleysingi. Kommúnismi hans er hins vegar
ekki óskyldur kristni, og það hugtakakerfi sem heimspeki hans grundvallast á
væri líklega kunnuglegt sumu trúfólki, með örlítilli umorðun. Pólitísk
tilvistarspeki Badious byggir sem fyrr segir á því að manneskjur geti orðið
fyrir atburðum í lífi sínu – ekki aðeins atvikum eða uppákomum heldur
Atburðum, sem verðskuldi stóran bókstaf í frjálslyndum tungumálum. Atburður
verður hins vegar ekki atburður fyrr en honum er tekið sem slíkum, með því að
manneskjan sýnir honum tryggð og lifir lífi sínu eftir atburðinn við úrvinnslu
á þýðingu hans. Þannig verður atburðurinn að upphafsreit sannleika. Með því að
taka þennan sannleika upp á arma sína stofnar manneskjan til sjálfrar sín sem
hugveru – sem á öðrum tungumálum heitir súbékt. Maður verður ekki
súbékt fyrr en maður verður subject to truth – Sujet-de-la-Vérité
– og hér leikur Badiou á tvíræðni hugtaksins súbékt sem þýðir ekki
aðeins hugvera í heimspekilegum skilningi heldur líka þegn: með því að sinna
þegnskyldu sinni við sannleika verður maður hugvera.
Þessi uppsetning
er náskyld þeirri formgerð trúar sem kennir að með guðsótta og dygð geti
maðurinn orðið hólpinn fyrir tilstilli náðar. En Badiou ferjar þessa formgerð
trúarinnar inn á veraldleg svið. Trúarbrögð eru ekki á meðal þeirra sviða sem
Badiou telur fær um að bera sannleika í þessum skilningi, en þau svið eru
samkvæmt honum fjögur: Stofnatburðir sannleika geta átt sér stað innan
stjórnmála, með byltingu, vísinda, með uppgötvun, innan ástar, með því að verða
ástfangin, og innan lista með tilkomu hins nýja.
Af veraldlegum og
guðlausum samtímaheimspekingi að vera er Badiou óvenju óforskammaður ídealisti,
raunar yfirlýstur Platónisti. Hann viðrar ítrekað þá hugmynd að það þyrfti að
gera kvikmynd um Platón þar sem Brad Pitt færi helst með aðalhlutverkið. Hann
tekur því heldur ekki með þjósti að vera sagður standa nærri formgerðum
trúarbragða, heldur hefur ritað bók um Pál postula, sem hann útnefnir sögulegan
upphafsmann úniversalisma eða algildishyggju, fyrirmynd til skilnings á þýðingu
þess að bera atburð og lifa í nafni sannleika.
Lofgjörð
ástarinnar
Árið 2009 kom út
á frönsku smáritið Eloge de l'amour eða Lofgjörđ til ástarinnar,
nefnt í höfuðið á samnefndri kvikmynd eftir Jean-Luc Godard. Frammi fyrir ögrun
platónsks maóista í upphafi 21. aldar er skírskotun til Godards viðeigandi, sem
allan sinn feril hefur haldið til streitu þeirri hugmynd að klassíkismi og
módernismi séu ekki aðskilin fyrirbæri heldur óhjákvæmilega samferða, eða að
öðrum kosti marklaus. Bókin er ekki skrifuð af Alain Badiou heldur töluð, það er hún byggist á
viðtali sem tekið var við hann á sviði, til að spyrja hann nánar út í
staðhæfingar sem hann hafði látið frá sér að um þessar mundir þurfi að standa
vörð um ástina, hún eigi undir högg að sækja. Spyrillinn, Nicolas Truong,
byrjar á að spyrja: hvaðan? Hvað ógnar ástinni?
Pólitískir
samherjar Badious innan 68 kynslóðarinnar hafa, allt frá vorinu mikla, fengist
mikið við langanir, þrár, flæði, losta og markareynslu, sem heimspekileg
viðfangsefni. Það er ekki aðeins í glanstímaritum, auglýsingum, klámi eða
spjallþáttum í sjónvarpi sem líkamsnautnir hafa orðið ríkjandi og hugtakið ást
er ýmist endurskilgreint eða því vikið frá, heldur hefur það ekki átt sér vísan
stað innan veraldlegrar meginlandsheimspeki síðustu áratuga. Ekki frekar en
sannleikur eða önnur grundvallarhugtök heimspekisögunnar fram að því. Til
hliðar við heimspeki verðandinnar og umfjöllun hennar um flæði og samruna
líkama, langanir og nautnir, hefur svokölluð ást verið viðfangsefni
félagsvísinda og heimspeki félagsvísinda, sem hefur reynst auðvelt að benda á
undirstöður gagnkvæmrar aðlögunar í stétt, stöðu og hagsmunum, ásamt
þeirri femínísku innsýn að upphafning svonefndrar ástar hafi oft aðeins falið í
sér fegrun á vilja karls til kúgunar á konu. Þróunarlíffræði gerir á sama tíma
tilkall til að skýra aðlögun og mökun á forsendum erfða. Á minnst fjóra
mikilvæga vegu hefur þannig verið stofnað til kaldranalegrar sýnar á fyrirbærið
ást.
Áróður um ást án
áhættu
Badiou byrjar á
að svara spurningunni um hvað ógni ástinni, út frá hversdagslegri upplifun:
„París var þakin
veggspjöldum frá [stefnumótaþjónustunni] Meetic með auglýsingatexta sem kom
djúpt við kauninn á mér. Ég get vitnað í nokkur slagorð þessarar
auglýsingaherferðar. Það fyrsta segir – með útúrsnúningi á tilvitnun í leikverk
– „Finndu áhættulausa ást!“. Og síðan er annað: „Maður getur orðið
ástfanginn án þess að missa sig!“ Semsagt engin hætta á falli eða hvað? Og
síðan er líka: „Fullkomin ást – án þess að þjást!“ Og allt þetta þökk sé
stefnumótavefnum Meetic … sem býður þér að auki – orðalagið finnst mér stórmerkilegt
– „ástarþjálfun“. Þú færð semsagt þjálfara sem getur búið þig undir
þolraunina. Ég tel þennan auglýsingaároður upphefja hugmynd um örugga „ást“.
Það er ást tryggð gegn allri áhættu: þú öðlast ást, en þú hefur þá líka reiknað
sambandið út, þú hefur valið félaga þinn vel, fyrirfram, með því að gutla á
internetið – þú hefur myndina af viðkomandi, smekk manneskjunnar í
smáatriðum, fæðingardag, stjörnumerki o.s.frv. – þannig að þú getir sagt,
eftir ítarlega skoðun: „Með þessum mun það ganga áhættulaust!“ Og þetta, þetta
er áróður …“
Svona hljóðar
upphaf fyrsta kafla bókarinnar, lýsing á tilefni samræðunnar. Þessi fyrsti
kafli heitir Ást í hættu. Aðrir kaflar hinnar stuttu bókar birtast í þessari
röð: Heimspekingarnir og ástin, Bygging ástarinnar, Sannleikur ástarinnar, Ást
og stjórnmál, Ást og list og loks Lokaorð.
Hvorki rökhyggja
né rómantík
Við, kynslóðirnar
sem þekkja Sögu augans betur en
Tristan og Ísold, við mætum hér einhverju nýju. Og þó þetta nýja virðist ef til
vill í fyrstu gamalt, leggur Badiou alla áherslu á að fjarlægja sig frá
„rómantísku hugmyndinni um ást“ – þeirri hugmynd að elskendur „verði
eitt“.
Sjáðu til, segir
Badiou, heimspekin „er í spennuástandi gagnvart viðfangsefninu. Annars vegar
leggur heimspekin til þá rökvísi sem gerir lítið úr ástinni, hún sé aðeins
náttúrulegt afsprengi kynlífs. Hins vegar eru síðan haldnar varnarræður fyrir
ástina sem fela oft í sér eitthvað sem jaðrar við trúarlega upphafningu.“
Trúarlega upphafningin felist iðulega í hugmynd um samruna – að verða
eitt. Áskorun ástarinnar, segir hann, er einmitt ekki að verða eitt, ekki
samruni sálna, heldur að vera tvö, tveir eða tvær, vera tvennt, en saman. Um
rómantísku hugmyndina um ást, eins og hún birtist til dæmis í Tristan og Ísold
Wagners, segir Badiou: „Hún býr yfir óviðjafnanlegri listrænni fegurð en ber um
leið með sér, að mínu mati, alvarlegt tilvistartjón. Ég tel að hana beri að
halda í sem kraftmikla listræna goðsögn, en ekki fyrir réttnefnda heimspeki
ástarinnar. Því að ástin á sér stað, þegar allt kemur til alls, innan heimsins.
Vissulega er hún atburður sem var ekki hægt að sjá fyrir eða reikna út samkvæmt
lögmálum heimsins. Það er ekkert sem gerir okkur kleift að skipuleggja
hittinginn – ekki einu sinni Meetic, eins þó að maður eigi þar
langt chat á undan! – þegar upp er staðið er óhrekjandi að fólk hittist
á þeirri stundu sem það hittist! En ástin verður ekki smættuð niður í
hittinginn, því ástin er smíð. Ráðgáta hugsunar um ástina felst í spurningunni
um þá endingu sem maður stofnar til. Áhugaverðasta spurningin snýst ekki um
alsælu upphafsreitsins. Vissulega er hún til, þessi alsæla upphafsins, en ást
er öllu öðru fremur smíð sem er ætlað að endast.“
Veraldlegi
platónistinn Badiou gerir þannig heimtingu á að standa með fæturna á jörðinni
en hausinn ívið hærra á meðan hann hugsar: ástin er hvorki ímyndaður viðauki
við kynlíf eins og fréttir dagblaða af nýjustu rannsóknum þróunarlíffræðinga
keppast við að telja okkur trú um, né er hún hið upphafna augnablik
kvikmyndanna þegar tvær manneskjur mætast – þó að hún hafi snertiflöt við
hvort tveggja. Hún er eitthvað meira í ætt við stofnun, skuldbinding sem getur
meðal annars – ekki eingöngu en meðal annars – birst í hjónabandi.
Er kynlíf til eða
ekki?
Í kaflanum um ást
og heimspekinga er Badiou spurður um hina alræmdu en óræðu fullyrðingu sálgreinandans
Jacques Lacan að það sé ekki til neitt kynlíf: hvað átti hann við? Badiou
svarar:
„Þetta er mjög
áhugaverð tilgáta, sem leiðir af efahyggju og siðvendni en kemst að öndverðri
niðurstöðu. Jacques Lacan flytur okkur þær fréttir að í kynferði sé
raunverulega hver og einn að miklu leyti að fást við sitt eigið viðfangsefni,
ef ég get sagt sem svo. Þar er líkami hins miðill sem veitt er athygli, en
þegar allt kemur til alls er unaðurinn alltaf þinn unaður. Hið kynferðislega
sameinar ekki heldur aðskilur. Að þú ert nakin(n), í fangi hins, það er mynd,
birtingarmynd á sviði ímyndunaraflsins. Raunin er sú að unaðurinn færir þig
langt, mjög langt, fra hinum. Raunin er sjálfhverf, tengingin er ímynduð.
Þannig er ekki til neitt kynlíf, er niðurstaða Lacans. Þessi framsetning var
hneyksli, þar sem þetta var á tímabili þegar allir voru einmitt að tala um
„kynlíf“. Ef ekki er neitt kynlíf í kynferðinu, þá er ástin það sem fyllir upp
í þessa vöntun. Lacan segir alls ekki að ástin sé dulargervi kynlífsins, hann
segir að það sé ekki neitt kynlíf, að ástin sé það sem kemur í stað
kynlífsleysisins. Það er langtum áhugaverðara. Þessi hugmynd fær hann til að
segja að í ástinni reyni hugveran að ganga inn í „veru hins“. Það er í ástinni
sem hugveran fer út fyrir sjálfa sig, út fyrir sjálfhverfuna. Í kynlífi ertu
þegar öllu er á botninn hvolft að makast við sjálfa(n) þig gegnum hinn. Hinn
þjónar þér við að uppgötva raun unaðarins. Í ást, aftur á móti, miðlar hinn
sjálfum sér. Það er það sem ástarfundur felur í sér: þú leggur niður vopn þín
gegn hinum til að leyfa honum að vera til með þér, eins og hann er. Þetta er
miklu dýpri hugmynd en sú óáhugaverða túlkun sem hermir að ástin sé ekkert nema
yfirvarp, málverk af raun kynlífsins.“
Hér gerist Badiou
búktalari og lætur Lacan tala fyrir sig – bætir „en …“ aftan við hina
knöppu, dularfullu staðhæfingu Lacans þannig að hún verður líka að hugsanlegri
lofgjörð til ástarinnar. Kynlífið er ekki til en ástin er það. Hér er reyndar
djarflega þýtt: „le rapport sexuel“ þýðir ef til vill frekar kynmök en
kynlíf – hin kynferðislega athöfn eða kynferðislega samvera. Ríðingin
mætti jafnvel segja. Engin ríðing er til. En ástin er það, bætir Badiou við.
Tilviljunin,
upphafsreiturinn
Í kaflanum um
sannleika ástarinnar spyr Truong: hvers vegna leggurðu áherslu á yfirlýsinguna,
hvers vegna er mikilvægt að lýsa yfir ást sinni?
Badiou svarar:
„Vegna þess að yfirlýsingin er innritun í formgerð atburðarins. Í upphafi
hefurðu hitting. Ég sagði að ástin hefjist með hinum algerlega tilfallandi og
tilviljanakennda hittingi. Þar liggja leikir ástarinnar og tilviljunarinnar.
Þeir eru óafturkallanlegir. Þeir fyrirfinnast alls staðar, jafnvel í áróðurspyttunum
sem ég talaði um. En á gefinni stundu þarf að staðfesta tilviljunina. Það þarf
að hefja tímabil, nánar til tekið. Það er mjög flókinn, allt að því
frumspekilegur, vandi: hvernig verður það sem hefst sem hending að burðarás
sannleiksbyggingar? Hvernig verður þetta sem að stofni til var ekki
fyrirsjáanlegt og virðist einn af óvæntum duttlungum tilverunnar, að allri
merkingu tveggja lífa sem flækjast saman, parast, og munu halda upplifun sinni
áfram með stöðugri (endur)fæðingu heimsins í mismun sjónarhóla sinna? Hvernig
fer maður frá hreinum hittingi að þverstæðu einnar veraldar þar sem við erum
tvö? Það er allt saman frekar dularfullt, til að segja eins og er. Og það
kallar á efasemdir frammi fyrir ástinni. Hvers vegna, er spurt, ætti maður að
tala um stóran sannleik frammi fyrir tilkomulítilli staðreynd á við þá að
einhver rekist á kollega sinn á vinnustað? En það er nákvæmlega þetta sem okkur
ber að halda í: atburður sem virðist þýðingarlitill en er í reynd róttækur
atburður hinnar smásæju tilveru, öðlast í þrjósku sinni og endingu algilda
þýðingu. Hins vegar er satt að „hendinguna þarf að binda“. Þetta er orðalag frá
Mallarmé: „Loks er hendingin bundin …“ Hann segir það ekki frammi fyrir ástinni
heldur frammi fyrir ljóðinu. En það er vel hægt að heimfæra þessi orð upp á
ástina og ástarjátninguna, ásamt þeim hrikalegu erfiðleikum og þeirri
fjölskrúðugu angist sem henni fylgja. Enn fremur eru líkindin á milli ljóðsins
og ástarjátningarinnar vel þekkt. Í báðum tilfellum er gríðarleg hætta fyrir
hendi á að maður taki á sig byrðar tungumálsins. Maður býr sig undir að bera
fram orð sem geta, um leið og þau ganga inn í tilveruna, haft nær óendanlegar
afleiðingar. Það er líka löngun ljóðsins. Einföldustu orð verða hlaðin nánast
óbærilegu magni. Ástarjátning felur í sér tilfærsluna frá atburði-hittingi að
upphafsreit sannleikssmíðar. Hún bindur hendingu hittingsins í form upphafs. Og
oft endist það sem hefst þar svo lengi, er svo hlaðið nýjung og heimsreynslu,
að eftir á að hyggja virðist það alls ekki lengur tilfallandi og
tilviljanakennt, eins og til að byrja með, heldur nánast nauðsynlegt. Þannig er
hendingin bundin: hin algjöra tilviljun þess að hitta einhvern sem ég þekkti
ekki birtist mér að lokum sem örlög. Ástarjátningin er tilfærslan frá hendingu
að örlögum og það er þess vegna sem hún er svo hættuleg, svo hlaðin nokkurs
konar sviðsskrekk. Ástarjátningin á sér ekki nauðsynlega stað einu sinni,
heldur getur hún verið löng, sundurlaus, ruglingsleg, flókin, sögð og
endursögð, og bundin því að vera mælt fram enn og aftur. Hún er augnablikið þar
sem hendingin er bundin. Þar sem maður segir: það sem gerðist, þessi hittingur,
þættir þessa hittings, ég ætla að lýsa þeim yfir við hinn. Ég ætla að lýsa því
yfir við hann að það sem gerðist er, að minnsta kosti fyrir mig, eitthvað sem
skuldbindur mig. Sjáðu: ég elska þig. Ef „ég elska þig“ er ekki klækjabragð til
að sofa hjá einhverjum, hvað er það þá sem getur gerst? Hvað er sagt í þessum
orðum? Það er alls ekki einfalt að segja „ég elska þig“. Maður er vanur að líta
á þessa litlu setningu sem algjörlega útjaskaða og ómarkverða. Og stundum velur
fólk önnur orð til að segja „ég elska þig“, ljóðrænni orð eða minna notuð. En
það er alltaf til að segja: þetta sem var hending, ég ætla að draga eitthvað
annað upp úr því. Ég ætla að draga tímabil upp úr því, þrjósku, skuldbindingu,
tryggð. Tryggð er orð sem ég nota hér í þeirri sérmerkingu sem ég gef því
heimspekilega, með því að slíta það úr sínu venjulega samhengi. Það merkir
einmitt tilfærsluna frá tilviljanakenndum hittingi að smíð sem er jafn gegnheil
og hún mun hafa verið nauðsynleg.“
Í þesari útlistun
liggur ástin samsíða byltingunni í pólitískri hugsun Badious. Hvorki hrunið né
atburðarásin sem við köllum búsaháldabyltingu hefur merkingu ein sér, né vorið
í Arabalöndum, né hugsanlegar umhverfiskatastrófur, heldur hvort og hvernig
þeim atburðum er fylgt eftir með þeirri vinnu sem felst í að stofna til nýrra
forsenda innan samfélags og halda þeim lifandi. Ástin er skuldbinding eins og
byltingin er búrókratí. Undir lok bókar dregur Badiou þessa hliðstæðu fram
berum orðum.
Lágmarkskommúnismi
Í hlutanum um
list og ást spyr Truong Badiou um leikhúsið, sem Badiou hefur verið viðriðinn
frá því hann var ungur. Felur ekki leikhúsið í sér einhvers konar ást og á hún
ekki eitthvað skylt við bræðralag? spyr Truong.
„Jú, vissulega er
þessi ást þarna!“ hefur Badiou svar sitt. „Leikhúsið er kollektíf,
fagurfræðileg útlegging bræðralags. Þess vegna hef ég haldið því fram að það sé
eitthvað kommúnískt við allt leikhús, í þessum skilningi. Með „kommúnískt“ á ég
við sérhverja tilkomu sem gefur tilvist í samfélagi forgang yfir sjálfhverfu,
og hinu kollektífa verki yfir eiginhagsmuni. Og það má stinga því að, að ástin
er líka kommúnísk í þessum skilningi, ef maður telur, eins og ég, að hið
raunverulega súbékt ástarinnar sé tilkoma parsins en ekki fullnægja
einstaklinganna sem mynda það. Hér er aftur hugsanleg skilgreining á ástinni:
lágmarkskommúnismi!“
Þessi útlistun á
ástinni stendur ekki stök í heimspekibókmenntum samtímans, heldur má finna henni
samhljóm í hugleiðingum Michales Hardt, Ninu Power, Davids Graeber, og fleiri
þeirra höfunda sem skrifa og tala um þessar mundir undir formerkjum einhvers
konar róttækni, einhvers konar anarkó-kommúnisma. Ástin sem sá
lágmarkskommúnismi sem kemur til sögunnar þegar tvær manneskjur fylgja eftir
þeim atburði að „verða ástfanginn“ með yfirlýsingu og síðan gagnkvæmri
skuldbindingu um að deila kjörum og merkingu. Hún er „happily ever
after“ en samt ekki, í það minnsta ekki í einfeldningslegri merkingu, því
hún er áhættusöm, krefst vinnu, inniheldur þrætur, reiði og kreppur. En hún
felur í sér möguleikann á að veita lífi, að öllu þessu meðtöldu, merkingu. Í
höfundarverki Badious er hún þannig, ásamt vísindum, byltingarstjórnmálum og
listum, eitt af fjórum sviðum sem getur staðið undir huglægri „þegnskyldu“.
Bók Badious, sem
er nýkomin út í enskri þýðingu sem „In the Praise of Love“, er tilvalin
gjafavara fyrir alla brosmilda kommúnista þetta vor. Af nýju heimspekiriti að
vera á hún óvanalegt erindi við blómabúðir.
Haukur Már Helgason
Engin ummæli:
Skrifa ummæli
Ath: Aðeins meðlimir bloggsins geta birt ummæli.