Vertu hjá mér Dísa

Eitt af lífseigari skemmtiatriðum föður míns í kvöldteinu í Karfavogi bernsku minnar voru eftirhermur hans þar sem þeir voru leiddir fram hver af öðrum Ólafur Thors og Einar Olgeirsson, Jón Auðuns, Helgi Sæm og allir hinir sem almennt samkomulag ríkti í þjóðlífinu um að herma eftir á þessum árum einfaldra og samræmdra gamanmála. Einn þessara manna var Davíð Stefánsson: Pabbi hafði sérstaka unun af því að gera sig gneypan á svip og láta drynja í sér: Enginn villist af vegi/þó Vandræðaskáldið deyi...  Mér skildist að sá sem þannig orti væri stórskáld. Mér skildist að það væri eftirsóknarvert hlutskipti að vera vandræðaskáld.

Það jók enn á aðdráttarafl Davíðs í huga mínum að móðir mín, sem alin var upp á Akureyri, sagði mér gjarnan sögur af störfum hans við bókavörslu, og því hvernig hún sem bókhneigt barn kom á Amtsbókasafnið og bað um nýjar og nýjar bækur en bókavörðurinn brást sífellt önugri við í stað þess að fagna slíkum fróðleiksþorsta eða fyllast því sem nú á dögum er kallað þjónustulund, - svo að á endanum leitaði hún sér að lesefni annars staðar.

Þessi þunglyndislega mynd af einfaranum dimmraddaða og fjarlæga – vandræðaskáldinu –  festist í mér og þegar ég fór um fermingu að lesa kvæðasafn Davíðs þá skynjaði ég mjög sterkt persónuleika skáldsins í hverri línu, hverju orði. En þrátt fyrir þetta sterka persónulega svipmót alls sem í bókum hans stóð kom mér í opna skjöldu hversu ríkar andstæðurnar voru í ljóðum hans: blíðlegt ávarp litla drengsins í byrjun sem biður systur sína að hafa ekki svona hátt því mamma ætli að sofna kom í mínum huga ekki heim og saman við galið rustamennið í ljóðinu Óráð; tillitsleysið og kuldi karlmannsins í Komdu var ekki í samræmi við klökka hluttekninguna í Svefnljóði þar sem einstæðri móður er léð rödd í íslenskum bókmenntum af ríkri tilfinningu og frábæru næmi fyrir afli einfaldra orða; fagnandi ástarhitinn og lostinn sem höfðaði einstaklega vel til hins þrettán fjórtán ára lesanda í ljóðum eins og Messalinu, Tínu Rondóní eða Konu kom ekki heim og saman við meinlætahyggjuna og kvenóttann í ljóðum eins og Í síðasta sinni, Myndhöggvaranum og hvað þá Léttúðinni þar sem beinlínis er engst af samviskubiti yfir nokkrum kossum. Innileg tilbeiðslan og látlaus trúarjátningin í ljóðinu Á föstudaginn langa kom ekki heim og saman við steigurláta og ögrandi vegsömun guðleysisins í Heiðingjaljóð. Pólitísk róttæknin í ljóðinu Vodka – sem við vinstri sinnuðu vinirnir í menntaskóla áttum síðar eftir að þylja utan að línur úr hver yfir öðrum á glasaþingum – og fútúrískar formtilraunirnar (tja eða svona eins og gerist þegar fútúrisminn berst til Akureyrar)  í því ljóði og víðar í bókinni Ný kvæði komu ekki heim og saman við allt þetta búralega hetju-, kappa- og landnáms- og „tímans mikla“-tal í Þingvallaljóðinu frá 1930.

Hver var hann? Var þetta skáld krummi sem krunkið eru söngvar hans um sólina og himininn, og fegri tóna hann ekki á og aldrei mun hann fegri ná því hann er nú einu sinni bara krummi og kærir sig auk þess kollóttan um smekk mannanna – eða var hann svanurinn í Klipptum vængjum sem söng fyrir dalabörnin svo björgin bergmáluðu þann söng og allt brosti við honum og vængir mínir voru hvítir uns hann flaug niður að sjávarsíðunni í þéttbýlið, þar sem enginn skildi hann en fólkið hrópaði Hvítir vængir! Hvítir vængir! kofagólfið þarf að sópa – klippti svo af honum vængina til að þeir kæmu að notum: Enginn út við sæ því sinnir/ þó svanur blóði drifinn hrópi,/ og kona ein með hvítum vængjum/ kofagólfið alltaf sópi. Hvort var hann: krummi eða svanur? Göfugur, glæstur og hvítur eða úfið, svart og ræfilslegt ólíkindatól. Var hann heimsafneitarinn sem fer til fjalla að stæla anda sinn og bölvar heiminum og vill engar konur sjá aðrar en fordæður á borð við Abbalabbalá eða tröllskessur sem seiða hann til sín frá veslings dalastúlkunum, flýr ástir kvenna út á haf og brýtur skip sín fremur en að snúa aftur til að bindast konunni – eða var hann hinn sem í ljóðinu Skugginn kann einmitt manna best að taka á móti slíkri ást:

            Sem hjarta guðs

            er eg hreinn í kvöld,

            fagur sem óskir hans

            frjáls sem hans völd.

            Alla vil eg gleðja

            fyrir alla þjást,

           - Í kvöld er eg skuggi

af konuást.

Hreinn, fagur, frjáls – og vill taka á sig allar tilfinningar heimsins, hann er með öðrum orðum sjálfur guð þetta kvöld, en engu að síður ekki nema skugginn af þeirri konuást sem allt þetta hefur skapað...

Og svo framvegis, mér fannst allt reka sig hvað á annars horn í þessum ljóðheimi: það sem hins vegar einkenndi manninn alltaf í þessum andstæðum var að hann var alltaf svo viss; alls staðar sama umbúðarleysið í framsetningunni, dirfskufull mælskan full af vissu um eigin orðgnótt og – náttúrlega – megineinkennið alla tíð á hverju sem valt: fljúgandi hagmælskan, hinn leikandi létti bragur, syngjandi áslátturinn. Seinna komst ég að raun um að þessar mótsetningar allar voru styrkur hans sem skálds, gáfu ljóðum hans spennu, hann var stundum svanur og stundum hrafn, hann laðaðist að því dimma og drungalega, orti út frá sjónarhóli urðarkattarins, fjallarefsins og jafnvel morðingjans, sjálfs Axlar-Bjarnar. Þótt dimmt væri á Dökkumiðum þá var þar fengsælt skáldum sem veiða mannleg hjörtu.

*

Fimmtán ára gamall er ég svo skyndilega farinn að gaula fullum hálsi ljóðið um Dalakofann á skólaskemmtun í Vogaskóla. Þetta átti að vera fyndið númer og ég man ekki betur en að það hafi skilað sér fyllilega: þetta ljóð þótti þá – og þykir sennilega enn – bæði hlálegt og hallærislegt  – og ég söng það með margföldum klökkva Hreins Pálssonar til að ekkert færi á milli mála um það hvað þetta kvæði væri rangt. Og samt hreif það mig á einhvern dularfullan hátt.

Kannski var það sjálft blæðandi sentímentalítetið sem draup af öllu ljóðinu og hlaut að höfða að einhverju leyti til þess barns amerískrar fjöldamenningar sem ég í aðra röndina var. Kannski einmitt hvað það var rangt.

Kannski eitthvað annað. Og kannski höfum við alltaf misskilið þann sem talar í þessu ljóði, bæði vegna þess hversu vinstri sinnuð skáld lögðu sig í framkróka við að snúa út úr ljóðum Davíðs og einnig vegna þeirrar túlkunar sem söngur Hreins Pálssonar niðurnjörvaði á þetta kvæði. Þegar ég las þetta á dögunum sló mig hversu nöturlegt það er og sorglegt. Tenóraraddir hljóma fallega eins og Norðurland hefur gefið okkur svo mörg dæmi um – en þessar tenórraddir segja ekki alltaf satt. Tenórar geta heldur aldrei hljómað öðruvísi en ánægðir með sjálfa sig og ef þeir eru klökkir eða jafnvel hálfgrátandi þá er það ekki vegna óánægju með sjálfa sig heldur virkar það fremur á mann eins og þeir séu hugfangnir af eigin sterku tilfinningum; þeir eru þróttmiklir og einfaldir – Davíð var ekki tenór; hann var barýtón. Og ljóðið um Dalakofann er ekki fullt af sigurgleði og vissu um gildi hins einfalda lífs í dalnum – nema þá á yfirborðinu: það er fullt af vonleysi, það er örvæntingarfullt. Það er tilbrigði Davíðs við ræðu Vegmeyjar Hansdóttur yfir Ólafi Kárasyni Ljósvíkingi í Höll Sumarlandsins kvöldið áður en hún yfirgefur hann þegar hún talar um bæ hér inn með firðinum þar sem vaxi blóm á þakinu. Það er tilbrigði við Chaplin að stappa stálinu í stúlkuna sína í lokin á Nútímanum áður en þau labba af stað undir laginu Smile. Dalakofinn er einmitt eins konar  Smile. Þetta eru fátækir krakkar að láta sig dreyma um hið góða líf.

Vertu hjá mér, Dísa byrjar ljóðið, og minnir okkur á það hvernig Davíð hóf skáldferil sinn með línunum Sestu hérna hjá mér systir mín góð. Hann var óhræddur við að nota boðháttinn, jafnvel í svo blíðlegum línum þar sem hann fer fram á það við þjóðina að hún setjist hjá sér og þau skuli vera kyrrlát og góð því að mamma ætli að sofna: unga fólkið á nú að vaka, taka við með nýjum kenndum, nýrri reynslu og nýju flugi á nýrri öld. Vertu hjá mér Dísa – það er að segja: sestu hérna hjá mér, farðu ekki frá mér og ef þú ert kyrr skal ég okkur bæði yfir djúpið dökka syngja, heim í dalinn þar sem eg ætla að byggja og nema land. Það er að segja: ef þú verður um kyrrt hérna hjá mér á þessu kvöldi hinna köldu storma þá skal ég búa til draum handa okkur að ylja okkur við. Og síðan hefst hann handa, hleður upp órunum hverjum af öðrum, rétt eins og hann fyllir fang stúlkunnar sinnar af sífellt fráleitari gjöfum í ljóðinu Komdu inn í sömu bók. Stormurinn hvín, þau búa eflaust í hreysi og þau eru áreiðanlega öreigar. Það er að minnsta kosti myrkur og kuldi og stormur, eflaust rottur og raki og ódaunn. Vertu hjá mér Dísa og ég skal þá vekja drauminn um góða lífið handa okkur í dalnum okkar heima, þaðan sem við komum, þar sem stritið hefur merkingu, þar sem sólin bræðir fönnina af fjöllum og af engjum og fuglarnir þeir syngja og loftin verða blá - þar sem allt hefur með öðrum orðum inntak og fátæktin og vinnusemin, gestrisnin og jafnvel myrkrið, þreytan og kuldinn er allt hluti af einhverju stóru og miklu samhengi...

Þau munu aldrei komast í þennan dalakofa. Hann er eins og Chaplin í Nútímanum að spinna upp einhverja vitleysu handa stúlkunni sinni til að þau gleymi um stund ömurlegum aðstæðum sínum. Því að Davíð var þrátt fyrir allt samsettur maður, samsett skáld, og þótt hann tryði því kannski að til væri hið góða líf andstætt lífinu í kaupstöðunum þar sem á þessum árum var atvinnuleysi, vonleysi og kreppa – þá trúði hann því ekki endilega allur. Krumminn í honum trúði því ekki. Og þess vegna ríkir í ljóðinu eitthvert hömluleysi í öllum gyllingunum á lífinu í dalnum, svo jaðrar við hitasóttarkenndan heilaspuna sem gengur alltaf lengra og lengra í flæðandi ljóðlínunum: Þá hlæja hvítir fossar; þá hljóma strengir allir;/ þá hýrnar allt og brosir; þá fagna menn og dýr;/ þá leiðast ungir vinir um vorsins skógarhallir;/ þá verður nóttin dagur, - og lífið ævintýr. Og þannig heldur þetta áfram við sívaxandi og nagandi efasemdir okkar uns í lokin að meira að segja gömul sannindi  –  vorið kemur bráðum - hljóma eins og hálfgerð fjarstæða.

Þetta er draumurinn um að snúa aftur heim í dalinn – að snúa við þjóðfélagsþróuninni, hætta við þetta allt saman og snúa aftur í það fátæktarbasl sem fólk þekkti þó. Og við vitum ofurvel – rétt eins og allir sem lásu kvæðið þangað til Hreinn Pálsson fór að kjökra það – að það verður aldrei aftur snúið. Kvæðið er ekki um hina sælu framtíð, heldur sálumessa yfir hinni góðu fortíð. Davíð var mikið skammaður af sósíalistum og ýmsum öðrum fyrir línuna um að sælt sé að vera fátækur og gleymdist þá alltaf fyrirvarinn sem hann setti: meðan blómin anga og sorgir okkar sofa. Ljóðið fjallar í rauninni um hitt: hversu skelfilegt er að vera fátækur meðan fýlan ríkir og sorgir okkar vaka. Og á endanum er eins og ljóðmælandi skynji að þetta er allt unnið fyrir gýg og síðustu línurnar í ljóðinu Dísa, kysstu mig, sýna okkur ekki bara að allt sé þetta hjal einn langt forspil að ástarleik, heldur kannski ekki síður hitt: að eftir allar brýningarnar og heitstrengingarnar þá biður skáldið Dísu um að hugga sig.

Í ljóðinu Það er best í bókinni Að norðan, sem hefur að geyma málsvörn Davíðs og greinargerð fyrir framgöngu sinni í ástarmálum er þessi kynduga lína: En blóðhitinn er mikill á tuttugustu öld. Ég veit ekki nema þetta sé eina skiptið í ljóðum Davíðs þar sem hann víkur að öld sinni. Hann slapp vissulega við að ánetjast nasisma eða kommúnisma eða annarri vitleysu aldarinnar, en það er naumast að sjá að hann hafi tekið mikinn þátt í öllu hinu heldur sem þessi öld hafði upp á að bjóða. Og samt var það hann sem hringdi hana inn í bókinni Svartar fjaðrir sem hefst á hinum yfirlætislausu línum um hina svefnþurfi móður. Þótt ekki sé kannski saman að jafna um listræn gæði þá er Dalakofinn er að sínu leyti eins og Sjálfstætt fólk Halldórs Laxness – listaverk um stórkostlegasta drama Íslendinga fyrr og síðar, þegar þeir rifu sig unnvörpum upp með rótum og héldu á mölina. Við höfum lesið ljóð Davíðs um of með pólitískum gleraugum hægri, vinstri, háttleysusinna eða bragsinna, í stað þess að leyfa ljóðunum sjálfum að standa, lesa þau sjálf; ekki virðist Davíð sjálfur hafa mikið nennt að standa í að útskýra verk sín fyrir gagnrýnendum, sem ekki er að undra. Kannski gafst hann einfaldlega upp, þetta einmana skáld á Akureyri – gafst upp á því að reyna að tjá sig í ljóði um þjóðfélagshræringar samtímans, viðtökurnar við Dalakofanum, útúrsnúningurinn og einföldunin sem tók völdin í skilningi ljóðsins hafa eflaust orðið til þess að hann tók að yrkja í staðinn um aðra hluti – til dæmis það hversu litlu skáldskapurinn fær áorkað andspænis ofurafli skilningsleysisins: Eins og þar segir: skáld koma og fara. Og eins og þar segir: Enginn villist af vegi þó vandræðaskáldið deyi.

           Guðmundur Andri Thorsson