„FLATUR
MEÐ MÍNUM HERRA“
Við
vorum um daginn að rifja upp fróðleik um Odd Sigurðsson lögmann úr bók eftir
Jón Jónsson, seinna Aðils, sem kallaður var Jón Sagnfræðingur á sinni tíð.
Þessi fróðleikur er ættaður úr útvarpsþætti sem ég hafði einu sinni með höndum
og hét Andrarímur, þar sem stundum var lagst í gamlar og gleymdar bækur.
Oddur
er flestum gleymdur. Hann var á dögum frá 1682 og til 1741, valdamesti maður
landsins um hríð, naut þá hylli stiftamtmanns sem bjó í Danmörku og skipti sér
lítið af Íslandi og stóð í þeirri meiningu að Oddur væri kúltiveraði maðurinn á
Íslandi af því að hann hafði komið vel fyrir þegar þeir hittust og Oddur nýútskrifaður.
Hann skipaði Odd fulltrúa sinn ásamt Dananum Beyer árið 1708. Þeir voru
kallaðir „þeir fullmektugu“. Oddur var líka kallaður „Oddur hinn hávi“ því að
hann gnæfði yfir menn og öskraði í stað þess að tala – og fann til hátignar
sinnar. Hann var íslenskur valdakarl, eins og þeir hafa ýmsir verið gegnum
aldirnar; rusti, ofstopamaður og illvirki í aðra röndina en fágaður, kurteis og
örlátur þegar sá gállinn var á honum. Hann stóð í eilífum lagaþrætum, var
sífellt að koma ár sinni fyrir borð, sífellt að príla og hnoðast, en mætti svo ekki
þegar úrslitastundin í lífi hans rann upp. Hann var skartmenni og drykkfelldur
slagsmálahundur, glaðvær stuðbolti og þunglyndur – þegar þyrmdi yfir hann skar hann sig á háls.
Hann er maðurinn sem Halldór treysti sér ekki til að hafa með í
Íslandsklukkunni – hann hefði eyðilagt partíið.
Þegar
Oddur var að komast til valda á Íslandi voru tveir menn á gangi nálægt kirkjugarðinum í Kirkjubæ og
heyrðu kveðið drungalegum rómi upp úr einni gröfinni:
Vögum
vér og vögum vér
með
vora byrði þunga.
Er
nú svo komið sem áður var
í
öld Sturlunga.
Í
öld Sturlunga.
* *
*
Meðal
þeirra mála sem komu til þings árið 1708 var mál Jóns Hreggviðssonar sem Jón
Sagnfræðingur rekur nokkuð (þetta er löngu áður en Halldór skrifar Íslandsklukkuna) og er sú frásögn mjög
samhljóða þeirri sem við þekkjum úr Íslandsklukkunni,
nema hér eru það þeir Árni Magnússon og Páll Vídalín sem dæma Sigurð Björnsson
lögmann frá embætti vegna meðferðar hans á máli Jóns. Oddur aðstoðaði hins
vegar Sigurð við að ná aftur embætti sínu, og varð af mikil málaflækja þar sem
fleiri sakamenn komu við sögu.
Þeir
Oddur og Beyer stóðu í stórræðum næstu árin, þóttu afskiptasamir og röggsamir
og þótt menn mögluðu fékk enginn rönd við reist því enginn gat vefengt vald
þeirra og myndugleik. Nema einn var sá maður sem taldi sig hafa að minnsta kosti
jafn gott umboð til valda og Oddur Sigurðsson og það var Jón biskup Vídalín sem
taldi sig fremur hæfan til að hafa yfir prestum að segja en Odd.
Það
má segja að Jón Sagnfræðingur sé hálfpartinn í öngum sínum þegar kemur að því
að lýsa deilum þessara manna. Hann byrjar mál sitt með hátíðlegum inngangi,
nálgast þessi áflog drukkinna íslenskra valdamanna úr mikilli fjarlægð:
Allar
þjóðir í veröldinni sem nokkra sögu eiga, eiga um leið sínar söguhetjur, sín
átrúnaðargoð. Það stendur eins og bjarmi af nafni þeirra einu saman. Þjóðin á
bágt með að viðurkenna, að þeir séu háðir mannlegum ástríðum og mannlegum
breiskleika eins og vér hinir, og það mælist venjulega illa fyrir ef farið er
að hreyfa við þeim eða tæpa á nokkru sem getur kastað skugga á þá. En hins
vegar heimtar sagan að sannleikskröfunni sé fullnægt. Sagnaritarinn er því í
talsverðum vanda staddur, þegar um slíka menn er að ræða.
Allt
er þetta vegna þess að nú eru leidd fram í bókinni mörg bréf sem lýsa því
hvernig Jón Vídalín heimsækir Odd lögmann augafullur og gerir honum lífið leitt
sem mest hann má, eins og Oddur rekur síðan í löngu máli fyrir stiptamtmanni -
hér er úr einum vitnisburði sem maður á vegum Odds skrifar, og þarf ekki að
taka fram að ótal frásagnir eru líka af árásum Odds á Jón:
Einnig
þann 21. júlí á sama alþingi um kvöldið seint kom greindur biskup til
vísilögmannsins (þ.e. Odds) tjalds, og sýndist mér þá téður biskup af sterku
víni drukkinn vera, hvar fyrir vísilögmaðurinn með báðum höndum hjálpaði honum
að ganga inn í sitt tjald, og skömmu þar eftir studdi téður vísilögmaður
biskupinn mjög hæglátlega svo sem sinn besta vin út úr tjaldinu aftur og á
hestbak. En sem þráttnefndur biskup var á hestbak kominn, reikaði hann svo mjög
að mér sýndist að hann mundi af hestinum ætla að falla, hvar fyrir
vísilögmaðurinn tók báðum höndum yfir um og undir biskupsins brjóst og herðar,
svo hann dytti ekki af hestsbaki, og hjálpaði svo vísilögmaðurinn honum frá því
falli. En á meðan vísilögmaðurinn svo studdi hann, þá spýtti og spúði biskupinn
miklu vatni og óhreinindum frá sínu brjósti ofan á vísilögmannsins handlegg, og
sá eg þá að greindur biskup kastaði upp klýju úr munninum, sem féll ofan yfir
vísilögmanninn, og upp á hans klæði.
Og
þannig heldur þetta lengi vel áfram. Þessar deilur áttu eftir að magnast enn
með gagnkvæmum svívirðingum og vitnaleiðslum um ósæmilegt hátterni.
Enn
afdrifaríkari urðu hins vegar deilur Odds við frænda Jóns, Pál lögmann, sem
Oddur ofsótti – hann lét rigna stefnum yfir hann, réðst á hann við Kalmanstungu
og beit hann illa, klagaði hann til stiptamtmanns og lét síðan kné fylgja kviði
árið 1713 og svipti hann embætti fyrir misjafnlega vel grundaðar sakir.
Sumarið
1714 tók Oddur að fullu og öllu við lögmannsembættinu norðan og vestan af
Gottrúp og ári síðar siglir hann til Danmerkur til að koma Páli endanlega út úr
húsi hjá stiptamtmanni, æðsta manni landsins sem sat í Kaupmannahöfn og kom
aldrei til Íslands. En Páll eltir hann, tekur næsta skip og bregður Oddi mjög
þegar Páll birtist enda var hann búinn að segja stiptamtmanni ýmsar sögur af
Páli sem gat reynst erfitt að sanna en auðvelt að hrekja. Í þessari utanför var
Oddur því stöðugt milli vonar og ótta, í sífelldri geðshræringu og fór svo loks
að í æsingnum skar hann sig á háls með rakhníf.
Hann
lifði af þetta sjálfsbanatilræði. Sagan segir að Oddur hafi eitt sinn á
æskuárum setið við lestur hjá móður sinni í stofu inn af baðstofunni. Allt í
einu heyrir hann undarleg hljóð frammi, tekur ljósið og gengur á hljóðið. Kom
hann þar að manni sem hafði skorið sig á háls og varð mjög mikið um. Og þaðan
væri þessi árátta komin – að skera sig á háls þegar hann komst í mikla
geðshræringu.
Það
er hins vegar af málalyktum í Kaupmannahöfn að segja að Dönum tókst að lægja
öldurnar að sinni og héldu báðir virðingu sinni. Páll hélt embætti og æru þótt
margir dóma hans væru taldir rangir og órökstuddir. Um þessar mundir var Beyer
boðaður utan til að gera grein fyrir reikningum sínum, og sigldi hann árið 1717
en komst aldrei alla leið, lést í Noregi á leiðinni. Þar með var lokið
yfirráðum þeirra fullmektugu.
Vegur
Odds stóð hins vegar sem hæst um þessar mundir. Hann var einn af ríkustu mönnum
landsins, fulltrúi stiftamtmanns, lögmaður norðan og vestan, hélt
Snæfellssýslu, Stapaumboð og Dalasýslu annað veifið, átti jarðir víða um land
og bjó myndarbýli á Narfeyri. Þar safnaðist kringum hann knárra sveina flokkur
af skjólstæðingum og viðhlæjendum og var tónninn í á kvöldskemmtunum væntanlega
eitthvað svipaður þeim sem er í orðum sem sagt er að Sumarliði Klemensson
sýslumaður í Strandasýslu hafi jafnan haft uppi þegar hann drakk Oddi til - sem
oft mun hafa verið: Flatur með mínum
herra.
***
Árið
1719 lést Gyldenlöve stiftamtmaður og var Raben nokkur flotaforingi skipaður í
hans stað. Gyldenlöve hafði haldið hlífiskildi yfir Oddi þegar óvinir hans báru
á hann sakir og bar í bætifláka fyrir hann og studdi hann í langvinnum deilum
hans við Vídalín-frændur, á bak við tjöldin að minnsta kosti. Gyldenlöve hafði
að vísu líka reynt að vanda um fyrir skjólstæðingi sínum og fá hann til að hætta
þessum sífelldu málaferlum út af mismiklum sökum. Þegar Oddur lét það sem vind
um eyru þjóta fór stiptamtmaður hins vegar að missa þolinmæðina og leggja drög
að því að draga úr völdum hans.
Úr
verður að senda hingað til lands norskan mann, Niels Fuhrmann sem kom hingað að
áliðnu sumri 1718, fyrst sem aðstoðaramtmaður og síðar sem amtmaður. Hann
þekkjum við af válegum kvennamálum hans – en Appollonia Schwartzkopf elti hann
hingað á Bessastaði þar sem hún ku eigra enn um stofur á köldum nóttum, en hún var
að sögn drepin á eitri af mæðgum tveim sem augastað höfðu á húsfreyjustarfinu á
Bessastöðum. Það er önnur saga: Þegar Gyldenlöve hafði pata af því að þeir
Oddur og Jón Vídalín væru enn lagstir í langdregna og flókna deilu tók hann á
sig rögg og svipti Odd umboði sínu og fékk það Fuhrmann í hendur.
Og
nú taka fjölmargir óvinir Odds að hugsa sér til hreyfings. Snögglega fækkar
vinum, allir fylkja sér um hinn nýkomna mann:
Fuhrmann
var ekki lengi að átta sig á málunum. Hann sá það fljótt að hér voru aðeins
tveir kostir fyrir hendi: að kúga þenna mann til hlýðni við sig eða steypa
honum algerlega. Fyrr gat hann ekki sagt að hann væri búinn að tryggja vald
sitt á Íslandi. Fuhrmann var að vísu hreinlyndur maður og prettalaus, en hann
þóttist samt ekki mega drepa hendi við hjálparmeðulum þeim, sem honum buðust,
þótt þau máske væru ekki með öllu óaðfinnanleg, ef í ströngustu rannsókn var
farið. Hann sá það eitt, að hann varð fyrir hvern mun að ná yfirtökunum á Oddi,
og hann náði þeim á endanum. En fyrst varð hann að sæta lagi og grafast fyrir
um allan embættisferil hans. Hann veitti því fúslega áheyrn öllum þeim, sem
einhverjar upplýsingar gátu gefið honum, og þeir voru margir, sem flýttu sér að
létta af sér lastmælabyrðinni.
Oddi
var margt betur gefið en nákvæmni í embættisfærslu og þar var Fuhrmann fljótur
að finna höggstað á honum og nú tekur að rigna yfir Odd aðfinnslum og ákúrum um
horfin skjöl af skrifstofunni og dómabækur með grunsamlegum eyðum og eyðufyllingum.
Meðal
þess sem amtmaður grennslaðist fyrir um hjá Oddi var hvort hann héldi
Snæfellssýslu og Stapaumboð án þess að hafa veitingu konungs fyrir því og
skipar hann Oddi að leggja fram veitingabréf en missa lénin ella. Ekki fann
hann þau skjöl og úr varð að Oddur missti þessi umboð en Fuhrmann fékk þau í
hendur Jóhanni Gottrúp sýslumanni í Húnavatnssýslu. Það var upphafið að megnum
deilum Odds og Gottrúps.
Meðal
þeirra fjölmörgu sem nú leituðu til Fuhrmanns til að rétta hlut sinn gagnvart
Oddi var hans gamli tengdafaðir, Guðmundur ríki, sem að sögn Jóns var „maður
féskyggn og nískur, forn í skapi og undarlegur.“
Þegar
Oddur settist að á Narfeyri tók Guðmundur sig upp og flutti til Brokeyjar þar
sem hann byggði stór og glæsileg hús og tók að auðgast á ný. Ekki var þó Adam
lengi í Paradís því Oddur hugsaði honum þegjandi þörfina því nú þóttist hann
sjá að úti væri um arfsvon eftir Guðmund. Hann tók sig nú upp og fór út í
Brokey með sveinum sínum – handrukkaralýð þessa tíma – og var erindið að
skaprauna Guðmundi. Þar létu menn sitt ekki eftir liggja, brutu og brömluðu,
spilltu mat og drykk og „fífluðu griðkonur“ eins og það heitir hjá Jóni. Varð
Guðmundur svo æfur við þetta, að hann hugsaði ekki um annað meir upp frá þessu
en ná fram hefndum.
Sú
stund rann svo að lokum upp þegar honum tókst með aðstoð Fuhrmanns að ná aftur
Narfeyri af Oddi og hafa af honum mikið fé. Áður en lauk arfleiddi síðan
Guðmundur ríki Fuhrmann að öllu sínum
eignum.
***
Jón Sagnfræðingur:
Nú var af sú tíð að menn óttuðust reiði Odds
og kinokuðu sér við að ganga í berhögg við hann. Á þeim 2-3 árum sem liðin voru
frá því Fuhrmann kom hér upp, var svo um skipt fyrir honum, að hann varð
sjálfur að sæta refsingu hvað eftir annað, í stað þess að beita
hirtingarvendinum við aðra út í frá. Áður höfðu landsins bestu menn orðið að
lúta í lægra haldi fyrir honum en nú var svo komið að jafnvel ómerkum
umrenningum þótti sér ekki ofvaxið að etja kappi við hann fyrir rétti. Hann fór
á þessum árum hverja hrakförina á fætur annarri enda risu menn nú upp hópum
saman og kærðu hann fyrir ýmsar misgerðir, bæði sannar og ímyndaðar. Sumir af
þessum spjátrungum og vesalmennum sem nú settust að honum eins og grimmir
rakkar voru aðeins verkfæri í höndum annarra voldugri mótstöðumanna og gerðir
út af þeim til að ónáða Odd.
Þegar svo stiftamtmaðurinn nýi, Raben kom
hingað til lands árið 1720 hafði Fuhrmann komið því til leiðar með bréfum sínum
að hann hafði litlar mætur á Oddi. Við bættust alls kyns klögumál á hendur
honum frá flestum höfðingjum landsins sem gengu allir á fund stiptamtmanns –
nema Oddur. Þegar mest lá við að hitta þann sem öllu réði lét hann ekki sjá
sig. Annaðhvort átti hann ekki
heimangengt vegna veikinda eins og borið var við eða treysti sér ekki til að
standa augliti til auglitis við stiptamtmanninn. Þetta átti eftir að verða honum
dýrkeypt.
Nú var því útséð um hylli stiptamtmanns sem
skrifar kóngi um Odd í nóvember 1720:
Það er öllum mönnum kunnugt að meðan hann var
fulltrúi stiptamtmannsins á Íslandi þá réði og ríkti hann yfir öllu eins og
einvaldsherra, svo stiftamtmaðurinn sá sér ekki annað fært að lokum en að
svipta hann völdunum, því hann kom öllu landinu í uppnám og vildi einn yfir
öllu drottna. Upp á síðkastið var hann farinn að drekka svo afskaplega að öll
störf hans á alþingi fóru í ólestri, og hann æddu þar um eins og vitlaus maður.
Þegar svo er komið fyrir Oddi Sigurðssyni að
hann er búinn að missa fulltrúastöðuna, sýsluna og umboðið og á að greiða
stórfé til Fuhrmanns og Stapakaupmanna þá lætur hann ekki hugfallast heldur
afræður að sigla. Fuhrmann neitar honum um vegabréf en hann gefst samt ekki upp
heldur strýkur í skip og kemst til Kaupmannahafnar. Þar nær hann loks fundi stiftamtmanns
sem hlýðir á mál hans fullur óbeitar og skrifar Fuhrmann um þessa heimsókn:
Hann hefur verið að reyna að telja mér trú um
að hann hafi gert yður viðvart um ferð sína og samið áður við Benedikt
Þorsteinsson um að þjóna lögmannsembættinu í fjarveru sinni, en með því hann er
innfæddur Íslendingur, legg ég ekki mikinn trúnað á orð hans...
Oddur fær því engan hljómgrunn lengur í Kaupmannahöfn
og snýr aftur heim, sneyptur. Þegar heim er komið keyrir um þverbak í
embættisvanrækslu hans; hann mætir ekki til þings, stendur ekki skil á gjöldum
og virðist í einu og öllu storka mótstandsmönnum sínum til að svipta hann
lögmannsembættinu. Fé hans eyðist hratt í alls kyns málskostnað, og þó heldur
hann áfram fyrri iðju við að eyða og spenna á allar lundir.
Það var svo loks í Jóhanni Gottrúp sem hann
hitti endanlega fyrir ofjarl sinn.
***
Jóhann var sonur Lauritz lögmanns, fæddur og
uppalinn á Íslandi og vildi óður og uppvægur taka að sér öll mál gegn Oddi
þegar Fuhrmann kom hingað til lands, ef til vill vegna þess að faðir hans hafði
hálfpartinn neyðst til að segja af sér vegna undirróðurs Odds. Upphaflega reis
ágreiningur þeirra út af afhendingu á Stapaumboðinu. Gottrúp þótti Oddur ekki
skila umboðinu í því ástandi sem það ætti að vera og tók sig til og lét greipar
sópa um eigur Odds hvar sem hann náði til þeirra. Ekki er hér tóm til að rekja
hina löngu væringasögu þeirra Gottrúps og Odds – það
er ljót saga um gagnkvæman dólgshátt – en um síðir fór svo að Oddur tapaði
öllum málum í Hæstarétti í Kaupmannahöfn, rúinn auði sínum, embættum og æru. Þeir Gottrúp urðu samferða út til Íslands í
Ólafsvíkur skipi. Á leiðinni svívirti Gottrúp og smánaði þennan gamla valdamann
og spyrnti við honum fæti þegar hann sté á land svo að hann féll ofan í forina.
Reif hann svo á fætur og dró hann með sér heim að Rauðamel, heim til móður
hans, forugan og tötrum klæddan. Jón segir að frú Sigríður hafi grátið “móðigum
tárum” þegar hún sá son sinn svo grátt leikinn og beðið Gottrúp hinna verstu
bölbæna.
Niðurlægingin var fullkomnuð.
***
Var svo kyrrt um hríð.
***
Dómurinn í Hæstarétti þar sem Oddur missti
æruna snerist um svokallað Ingjaldshólsmál. Enn voru ekki alveg öll kurl komin
til grafar. Enn var ódæmt í svokölluðu aðtektarmáli sem skyldi takast fyrir í
hæstarétti þann 27. janúar 1727. Og nú sá Oddur örlitla glufu opnast Hann seldi
nokkrar jarðir til að afla farareyris og hélt á ný til Kaupmannahafnar. Þegar
hann sté á land þar frétti hann lát Rabens stiptamtmanns og var eftirmaður hans
Gyldencrone nokkur, barún, sem áður hafði setið í nokkur ár í stjórnarráðinu. Glufan
stækkaði. Allt í einu sá Oddur möguleika á því að öðlast uppreisn æru.
Hana fékk hann reyndar ekki strax en hins
vegar fékk hann konungsleyfi til að taka allt mál þeirra Gottrúps upp og
framfylgja því og fylgdi skipun til Fuhrmanns amtmanns að sjá um að stefnur hans væru
löglega birtar.
Þar með gat málastappið hafist á ný og eftir
mikið japl jaml og fuður fór svo að þann 22. júní 1730 var dómur kveðinn upp í
Hæstarétti á nýjan leik og var þar fyrri dómum hnekkt að mestu – og Oddur
endurheimti æruna og umboð sín. Gottrúp var dæmdur til að borga honum
skaðabætur og skila aftur öllu því sem hann hafði hrifsað til sín af eigum
Odds, sem var mest allt. Mest af því fé var glatað og Gottrúp endaði sína daga
sem fiskbarsmíðarkarl og gustukamaður á Grunnasundsnesi.
***
Þegar þessum málum öllum lauk var Oddur rétt
fimmtugur og tekinn að mæðast, Með
árunum stilltist hann að sögn og svo fór áður en lauk að þeir Fuhrmann voru
farnir að skiptast á fágætum bókum. Oddur átti eftir að verða á ný einn ríkasti
maður landsins, hann setti bú sitt á Leirá í Borgarfirði og hélt þar marga
ómaga og örvasa gamalmenni. Sagan segir að Jóhann Gottrúp hafi átt leið þar hjá
í vesöld sinni og kröm á leið utan í einhverjum málaferlum. Sendi Oddur þá í
veg fyrir hann og gaf honum góð klæði og hundrað dali í peningum. Hann lét
lítið yfir sér hin seinni ár og átti ekki í málaferlum. Segir Jón Jónsson,
Sagnfræðingur.
Um morguninn þann fimmta ágúst 1741 fannst
Oddur dauður í rekkju sinni. Hann hafði gengið alheill til sængur og enginn
heyrt til hans um nóttina. Þegar hans var vitjað í rekkju sinni um morguninn
kom í ljós að hann var dauður. Far var á hálsinum. Sumir sögðu að hann hefði verið
myrtur og var einn af sveinum hans, Bjarni Jónsson – einn úr dólgaflokknum – talinn sá seki. Flatur með mínum herra.
Í nokkurs konar eftirmála segir Jón
Sagnfræðingur um Odd Sigurðsson lögmann:
Oddur er einn af þeim mönnum sem mjög erfitt
er að einkenna með fáum orðum. Líf hans er svo fullt af öfgum, hann er svo
óstöðugur og margbreytilegur í allri sinni háttsemi, að lítt mögulegt er að ná
föstum tökum á persónu hans. Hann er aldrei í jafnvægi. Hann gat verið manna
kurteisastur og hæverskastur ef því var að skipta og svo ljúfur í viðmóti, að
unun þótti; en þegar minnst varði braust frekjan og ruddaskapurinn fram og
eyddi áhrifunum jafn harðan.
Og nokkru síðar:
Það er ekki laust við að oss renni til rifja
að sjá jafn mikla og góða hæfileika og Oddur hafði fara forgörðum. Það er eins
og oss finnist íslenska þjóðin ekki hafa efni á að missa þeirra úr
framsóknarbaráttunni. Aldrei hefir ef til vill nokkur maður í sögu þessa lands
látið meira á sér bera um sína daga og minna eftir sig liggja.
Guðmundur Andri Thorsson
